आजच्या घाईगडबडीच्या युगात, अनेकांना वाटते की स्वतःला जपण्यासाठी स्वतःपुरते राहणेच चांगले. परंतु मानसशास्त्रीय संशोधन सातत्याने सांगते की, माणसाचे आरोग्य आणि आनंद यासाठी सामाजिक नाती अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. सकारात्मक, जिव्हाळ्याचे नाते हे केवळ मानसिक आरोग्यासाठीच नव्हे, तर शारीरिक आरोग्यासाठीही आवश्यक आहे.
सामाजिक नात्यांचा मानसिक आरोग्यावर होणारा परिणाम
मानसशास्त्रज्ञ जुलियन होल्ट-लुंस्टाड यांनी २०१० मध्ये केलेल्या संशोधनात स्पष्ट दिसले की, मजबूत सामाजिक संबंध असणाऱ्या व्यक्तींचा मृत्यूचा धोका कमी होतो. एका मोठ्या मेटा-अनालिसिसमध्ये असे आढळले की, सामाजिक अलगाव किंवा एकटेपणा हा धूम्रपान आणि लठ्ठपणासारखाच आरोग्याला धोका पोहोचवतो.
मानसिक दृष्टिकोनातून पाहता, जे लोक जिव्हाळ्याच्या नात्यांत गुंतलेले असतात, ते तणाव अधिक सहजतेने हाताळतात. मित्र, कुटुंबीय यांच्याशी संवाद साधल्याने मेंदूतून ऑक्सिटोसिन नावाचे ‘आनंद हॉर्मोन’ स्रवते, जे चिंता, नैराश्य यांना कमी करते.
का जपावे सामाजिक संबंध?
१. भावनिक आधार:
जेव्हा आपण दुःखात असतो, तेव्हा कोणीतरी आपली काळजी घेतोय, आपल्याला समजून घेतोय, हे जाणवणे हाच मोठा मानसिक आधार असतो.
२. स्वत:बद्दलची सकारात्मक भावना:
कोणाच्या तरी आयुष्यात आपण महत्त्वाचे आहोत, ही जाणीव आत्मसन्मान वाढवते. यामुळे मानसिक स्थैर्य टिकते.
३. तणाव कमी होतो:
संशोधन दर्शवते की, तणावाच्या वेळी एखाद्याशी संवाद साधल्याने हृदयाचे ठोके आणि रक्तदाब नियंत्रित राहतो.
४. आत्म-भान टिकते:
नात्यांमुळे आपल्याला स्वतःची जाणीव अधिक ठळकतेने होते. आपण कोण आहोत, काय मूल्ये जपतो, याचा आपल्याला भान राहतं.
५. लांबायुषी जीवन:
मजबूत सामाजिक नाते असणाऱ्यांचे आयुष्य इतरांपेक्षा अधिक लांब असते, असेही अनेक अभ्यासांमध्ये आढळले आहे.
सामाजिक नात्यांचा अभाव : मानसिक आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम
- नैराश्य आणि एकटेपणा:
सतत एकटे राहणाऱ्या व्यक्तींना नैराश्याचा धोका जास्त असतो. - आत्महत्येचा धोका वाढतो:
सामाजिक संपर्काचा अभाव हा आत्महत्येचा एक मोठा कारण आहे. - तणाव अधिक तीव्र होतो:
कोणावरही भावनिक विसंबन नसल्याने, तणाव स्वतःवर घेण्याची प्रवृत्ती वाढते, ज्याचा परिणाम दीर्घकालीन मानसिक आजारांमध्ये होतो. - स्वतःविषयी नकारात्मक दृष्टीकोन:
समाजातून तोडले गेल्याची भावना स्वतःविषयी कमीपणा आणि अपराधीपणाची भावना निर्माण करते.
वैज्ञानिक संशोधन काय सांगते?
२०२० मध्ये अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनने केलेल्या एका अभ्यासात असे दिसून आले की, कोविड-१९ च्या काळात सामाजिक अलगावाचा परिणाम लोकांच्या मानसिक आरोग्यावर मोठ्या प्रमाणात झाला. जे लोक सतत सामाजिक संवाद साधत होते (व्हर्चुअल का होईना), त्यांना नैराश्य आणि चिंता यांचे प्रमाण कमी होते.
ब्रिघॅम यंग युनिव्हर्सिटीच्या संशोधनानुसार, सामाजिक संबंधांचे अभाव हे दिवसाला १५ सिगारेट ओढण्याइतके आरोग्यासाठी घातक असते.
सामाजिक नाती जपण्यासाठी काही उपयोगी उपाय
१. सतत संवाद साधा:
मित्रांशी, कुटुंबीयांशी नियमितपणे फोन, मेसेज किंवा प्रत्यक्ष भेटी घेऊन संवाद साधा.
२. लहान गटांमध्ये सामील व्हा:
वाचनगट, योग वर्ग, सामाजिक संस्था अशा ठिकाणी सहभागी व्हा.
३. स्वतःहून पुढाकार घ्या:
एखाद्याशी संपर्क साधण्यासाठी नेहमी दुसऱ्याची वाट पाहू नका. तुम्ही स्वतःहून पुढे या.
४. गुणवत्तेला प्राधान्य द्या:
नात्यांची संख्या महत्त्वाची नाही, तर त्या नात्यांची गुणवत्ता महत्त्वाची आहे. थोडीशी पण खरी नाती अधिक महत्त्वाची.
५. सकारात्मक वृत्ती ठेवा:
नात्यांमध्ये समजूतदारपणा, माफ करण्याची वृत्ती आणि आभार व्यक्त करण्याची सवय जोपासा.
एक छोटासा जीवन प्रसंग
अनघा आणि सीमा या दोघी शाळेपासूनच्या मैत्रिणी. दोघींचे आयुष्य वेगवेगळ्या दिशांनी गेले, पण दर आठवड्याला एकदा तरी त्या एकमेकींशी फोनवर बोलत. अनघा एका कंपनीमध्ये उच्च पदावर होती, पण कामाचा प्रचंड ताण होता. एका प्रसंगी अनघा इतकी तणावाखाली आली की, तिला पॅनिक अटॅक आला.
तेव्हा सीमाने तिला भावनिक आधार दिला. तिला समजावले, तिला प्रोफेशनल मदतीची गरज आहे हे समजायला मदत केली. अनघा आज स्वस्थ आणि आनंदी आयुष्य जगते, आणि ती स्वतः सांगते, “जर सीमा नसती, तर मी कदाचित आज या परिस्थितीत नसते.”
हा प्रसंग हेच दाखवतो की, एखाद्या जवळच्या नात्याने एखाद्याचे संपूर्ण मानसिक आरोग्य वाचवू शकते.
आजच्या यंत्रयुगात, जिथे सगळं डिजिटल माध्यमांवर आहे, तिथे खरे सामाजिक नाते जपणे एक आव्हान आहे. परंतु, मानसिक आरोग्य जपण्यासाठी नातींची गरज आहे, हे नाकारता येणार नाही.
मनाच्या आरोग्यासाठी जेवढी गरज आहाराची, झोपेची आहे, तेवढीच गरज संवादाची, प्रेमाची आणि आपुलकीची आहे. म्हणूनच, आपले मित्र, कुटुंब, प्रियजन यांच्याशी सतत संपर्कात राहा. कारण शेवटी, माणूस नात्यांमध्येच जास्त आनंदी असतो.
धन्यवाद!
क्लिक करा 
