आपल्यापैकी बऱ्याच जणांचं आयुष्य “जे नाही” त्याच्या शोधात जातं.
जे नाही, ते मिळवण्यासाठी झटताना, आपण “जे आहे” त्याचं मूल्य ओळखत नाही. ही गोष्ट फक्त भावनिक नाही, तर मानसशास्त्रानंही सिद्ध केली आहे. “Lack mindset” आणि “Abundance mindset” या दोन मानसिक अवस्थांवर अनेक संशोधनं झाली आहेत, ज्यातून हे स्पष्ट दिसतं की जेव्हा आपण अभावावर लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा आपली दृष्टी, निर्णयक्षमता आणि आनंदाची अनुभूती दोन्ही कमी होते.
1. “जे नाही” वर लक्ष केंद्रित करणं म्हणजे मानसिक जाळं
मानवी मेंदूचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे तो सतत तुलना करत राहतो.
आपल्याकडे काय आहे यापेक्षा इतरांकडे काय आहे, हे पाहूनच बऱ्याच वेळा आपण स्वतःचं मूल्य ठरवतो. हे मानसशास्त्रात “social comparison theory” म्हणून ओळखलं जातं. लिओन फेस्टिंजर या मानसशास्त्रज्ञाने 1954 मध्ये सांगितलं की माणूस स्वतःची किंमत बाहेरच्या मापदंडावर मोजतो. ही तुलना नकारात्मक असेल, तर ती हळूहळू असमाधान, तणाव आणि नैराश्य निर्माण करते.
उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीकडे चांगली नोकरी, प्रेमळ कुटुंब आणि स्थिर जीवन असतं, पण तो सतत विचार करतो — “माझ्याकडे मोठं घर नाही”, “मी अजून तिथं पोहोचलो नाही”. अशा विचारांमुळे त्याचा मेंदू सतत तणावाच्या स्थितीत राहतो. त्याला जे मिळालंय त्याची कदर उरत नाही, आणि मग हळूहळू नातेसंबंध, शांतता आणि आत्मसंतोष हरवू लागतात.
2. “Loss of Present Joy” — वर्तमानातील आनंद गमावणे
हार्वर्ड विद्यापीठाच्या Mind Wandering Study (Killingsworth & Gilbert, 2010) नुसार, माणूस जवळजवळ 47% वेळ वर्तमान क्षणात नसतो. तो भूतकाळातील पश्चात्ताप किंवा भविष्याच्या कल्पनांमध्ये हरवलेला असतो. जेंव्हा आपण “नसलेल्या गोष्टींमध्ये” अडकतो, तेंव्हा आपला मेंदू वर्तमान अनुभव दुर्लक्षित करतो. जसे एखादं मूल खेळण्याऐवजी दुसऱ्याचं खेळणं पाहतं आणि स्वतःचं खेळणं बाजूला ठेवतं, तसंच काहीसं प्रौढ आयुष्यातही घडतं.
हा मानसिक विचलन (cognitive distraction) आपल्या आनंदाची पातळी घटवतो. डोपामिन आणि सेरोटोनिन सारख्या “feel-good” रसायनांचे प्रमाण कमी होते. म्हणूनच, आपल्याकडे सर्वकाही असलं तरीही “काहीतरी कमी आहे” असं वाटू लागतं.
3. Gratitude psychology — जे आहे त्याची जाणीव ठेवणं
अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ Robert Emmons आणि Michael McCullough यांच्या संशोधनानुसार, “कृतज्ञता” ही भावनिक आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. त्यांच्या अभ्यासात दिसून आलं की जे लोक दररोज “मी आज कोणत्या गोष्टींसाठी आभारी आहे” हे लिहितात, त्यांचा आनंदाचा स्तर आणि झोपेची गुणवत्ता दोन्ही वाढते.
ते कमी तणावग्रस्त आणि अधिक समाधानकारक जीवन जगतात.
कृतज्ञतेचं मानसशास्त्र सांगतं —
“मन जेव्हा असलेल्या गोष्टींवर केंद्रित होतं, तेव्हा ते अभावाऐवजी पुरेपणाचा अनुभव देतं.” आपण आपल्याकडे काय नाही यावर विचार करण्याऐवजी, “जे आहे त्याचं मोल” ओळखायला शिकलो, तर मानसिक स्थैर्य वाढतं.
4. Cognitive Bias: Negativity Bias आणि Hedonic Adaptation
मानवी मेंदू नकारात्मक गोष्टींकडे जास्त लक्ष देतो, कारण तो जिवंत राहण्यासाठी तयार झालेला आहे. या प्रवृत्तीला “Negativity Bias” म्हणतात. म्हणजेच, एक नकारात्मक अनुभव दहा सकारात्मक अनुभवांवर मात करू शकतो. उदाहरणार्थ, एक प्रशंसा आणि एक टीका मिळाली तर आपण टीकेबद्दलच विचार करत राहतो.
दुसरी महत्त्वाची संकल्पना म्हणजे “Hedonic Adaptation”.
यात माणूस कोणत्याही आनंददायी गोष्टीला हळूहळू “सामान्य” मानू लागतो.
नवीन मोबाईल, चांगली नोकरी, नवं नातं — सुरुवातीला आनंद देतं, पण थोड्या काळाने तेही गृहीत धरलं जातं. मग पुन्हा काही “नवं” मिळवण्याची भूक वाढते. ही मानसिक सायकल सतत चालू राहते आणि “जे आहे” त्याची कदर संपते.
5. “Scarcity Mindset” विरुद्ध “Abundance Mindset”
स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील मानसशास्त्रज्ञ Carol Dweck आणि Stephen Covey यांनी सांगितलं की, जे लोक scarcity mindset मध्ये जगतात, ते नेहमी स्पर्धेत असतात. त्यांना वाटतं, “जर दुसऱ्याला मिळालं, तर मला नाही मिळणार.” ही भीती त्यांच्या निर्णयांवर आणि आत्मविश्वासावर परिणाम करते.
याउलट abundance mindset असलेले लोक असं मानतात की जगात पुरेसं आहे — प्रेम, संधी, वेळ आणि यश. अशा विचारसरणीमुळे ते अधिक शांत, उदार आणि सर्जनशील बनतात. त्यांचं लक्ष “जे आहे” त्यावर असतं, “जे नाही” त्यावर नाही.
6. नात्यांमध्ये आणि स्वतःच्या जीवनात याचा परिणाम
जेव्हा माणूस सतत अभावात विचार करतो, तेव्हा तो स्वतःकडे आणि इतरांकडेही अपूर्णतेच्या दृष्टीने पाहतो. त्याचं नातं असमाधानी होतं, कारण तो नेहमी “काय कमी आहे” हेच पाहतो. उदाहरणार्थ, जोडीदार प्रेमळ असला तरी “तो इतका रोमँटिक नाही” असा विचार सतत चालू राहतो.
ही सततची असमाधानाची वृत्ती नात्यांमध्ये तणाव निर्माण करते.
स्वतःच्या जीवनातही हेच घडतं — आपल्याकडे असलेली शांती, आरोग्य, मित्र, वेळ किंवा क्षमता दुर्लक्षित होतात. आणि जेंव्हा त्या गोष्टी खरोखरच निघून जातात, तेंव्हा आपल्याला त्यांच्या किंमतीची जाणीव होते.
7. Mindfulness आणि Acceptance — उपाय
मानसशास्त्र सांगतं की “वर्तमान क्षणात राहणं” म्हणजे मानसिक आरोग्याची गुरुकिल्ली. Mindfulness ही संकल्पना याचवर आधारित आहे.
जेंव्हा आपण आपल्या विचारांना, भावना आणि अनुभवांना निरीक्षणात्मक दृष्टीने पाहतो, तेंव्हा “जे नाही” त्याचं ओझं हलकं होतं.
त्याचप्रमाणे “Acceptance” म्हणजे जे आहे ते स्वीकारणं.
याचा अर्थ हार मानणं नाही, तर वास्तव मान्य करणं आहे.
स्वीकार केल्यावरच पुढचं पाऊल उचलता येतं. अनेक थेरपी मॉडेल्स — जसे की Acceptance and Commitment Therapy (ACT) — हेच सांगतात की बदलाची सुरुवात स्वीकारातून होते.
8. “जे आहे” याचं मूल्य ओळखण्यासाठी काही मानसशास्त्रीय सराव
- Gratitude Journal — दररोज तीन गोष्टी लिहा ज्याबद्दल तुम्ही आभारी आहात.
- Mindful Breathing — दिवसातून काही मिनिटं फक्त श्वासावर लक्ष केंद्रित करा.
- Comparison Detox — सोशल मीडियावर इतरांशी तुलना कमी करा.
- Reframing — “माझ्याकडे हे नाही” या विचाराऐवजी “माझ्याकडे हे आहे आणि ते मला पुरेसं आहे” असं म्हणण्याचा सराव करा.
- Self-Compassion — स्वतःशी दयाळूपणे वागा. स्वतःला दोष देणं थांबवा.
हे सराव हळूहळू तुमचा मेंदू “अभाव” पासून “पुरेपणा”कडे वळवतात.
मानसशास्त्र सांगतं की “जे नाही” त्याच्या मागे धावत राहणं म्हणजे मानसिक थकवा निर्माण करणारी सवय आहे. माणूस जेंव्हा नसलेल्या गोष्टींमध्ये अडकतो, तेंव्हा त्याचं लक्ष वर्तमानावरून हटतं. त्यामुळे तो जे आधीपासूनच आहे — आरोग्य, प्रेम, नातं, शांतता, संधी — या सर्व गोष्टी गमावू लागतो.
जीवनात आनंद टिकवायचा असेल, तर लक्ष “अभावावर” नाही, “पुरेपणावर” ठेवा. कारण जेव्हा आपण असलेल्या गोष्टींचं मोल ओळखतो, तेव्हाच आपण खरं आयुष्य जगायला सुरुवात करतो.
थोडक्यात:
नसलेल्या गोष्टींमध्ये अडकून पडल्याने असलेल्या गोष्टी गमावण्याची वेळ येते, कारण मेंदू अभावावर लक्ष केंद्रित करतो आणि समाधान हरवतं.
परंतु कृतज्ञता, mindfulness आणि acceptance या तीन गोष्टींच्या सरावाने आपण “जे आहे” त्याचं मूल्य पुन्हा ओळखू शकतो.
यातून मिळणारा शांत आनंदच खऱ्या अर्थाने मानसिक समृद्धी आहे.
धन्यवाद.