आपल्यापैकी प्रत्येकाने कधीतरी ‘उद्यापासून सुरुवात करीन’, ‘थोडं वेळ नंतर बघतो’, किंवा ‘आता मूड नाही’ असे विचार केले असतील. ही सवय सतत घडत असेल, तर ती एक मानसिक अडथळा बनते – यालाच प्रोक्रॅस्टिनेशन (Procrastination) म्हणतात. ही एक अशी सवय आहे जी आपलं काम पुढे ढकलते, ध्येयांपासून आपल्याला दूर नेत राहते आणि शेवटी आत्मविश्वास आणि मानसिक आरोग्यावर परिणाम करते.
प्रोक्रॅस्टिनेशन म्हणजे काय?
प्रोक्रॅस्टिनेशन म्हणजे काम टाळणे किंवा वेळेवर न करता ते सतत पुढे ढकलणे. काम अवघड वाटणे, भीती वाटणे, आत्मविश्वासाचा अभाव, मूड खराब असणे किंवा ‘परिपूर्णते’ची वाट पाहणे हे यामागील काही कारणं असू शकतात.
मानसशास्त्रीयदृष्ट्या, ही एक स्वतःविरोधी कृती (self-defeating behavior) मानली जाते. म्हणजेच, आपल्याच यशाच्या आड आपणच उभे राहतो.
प्रोक्रॅस्टिनेशनचे मानसशास्त्रीय कारणे
- भावनिक नियमनाची कमतरता (Emotional regulation deficit):
कामाची भीती, कंटाळा किंवा अकारण अस्वस्थता टाळण्यासाठी आपण ते काम पुढे ढकलतो. ही एक अल्पकालीन मानसिक दिलासा मिळवण्याची पद्धत असते. - परिपूर्णतेचा मोह (Perfectionism):
काही लोकांना वाटते की जर काम परिपूर्ण होणार नसेल, तर ते करायलाच नको. ही विचारसरणी काम सुरुच न होण्याचं कारण बनते. - आत्म-संशय (Self-doubt):
“आपण हे करू शकतो का?” अशा शंका मनात असल्यास, लोक त्या कामाला टाळतात. - तात्काळ सुखाची इच्छा (Instant gratification):
सोशल मीडिया, मोबाईल गेम्स, सिरीज हे आपल्याला तात्काळ आनंद देतात. म्हणून आपण महत्वाचे पण कठीण काम बाजूला सारतो. - निर्णय घेण्याची असमर्थता (Decision paralysis):
अनेक पर्यायांमधून काय करावं हे न ठरल्यामुळे कामच सुरु होत नाही.
प्रोक्रॅस्टिनेशनचे परिणाम
- मानसिक तणाव वाढतो
- आत्मविश्वास कमी होतो
- वेळेचा अपव्यय होतो
- महत्त्वाची उद्दिष्टं गाठण्यात अडथळा येतो
- कामाचा डोंगर वाढतो
- अपराधीपणाची भावना वाढते
शोध दर्शवतात की, दीर्घकालीन प्रोक्रॅस्टिनेशनमुळे anxiety, depression, आणि low self-worth सारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
प्रोक्रॅस्टिनेशनवर मात करण्यासाठी उपाय
1. माइंडफुलनेसचा वापर करा
माइंडफुलनेस म्हणजे वर्तमान क्षणात पूर्ण लक्ष देणे. काम करताना मन भरकटले की श्वासावर लक्ष केंद्रित करा आणि पुन्हा कामाकडे वळा. संशोधनाने दाखवले आहे की माइंडफुलनेसचा सराव केल्याने निर्णयक्षमता आणि लक्ष केंद्रित करण्याची शक्ती वाढते.
2. काम छोटे भागांमध्ये विभागा (Chunking technique)
मोठं काम एकदम पाहिलं की भीती वाटते. पण तेच काम लहान लहान भागांमध्ये विभागल्यास मनाला ते साध्य वाटू लागतं.
उदा. “प्रकल्पाचा अहवाल तयार करायचा” याऐवजी, “प्रथम प्रस्ताव लिहायचा”, “नंतर आकडेवारी घ्यायची” अशा टप्प्यांमध्ये वाटणी करा.
3. ‘5 मिनिटेच करू’ अशी मानसिकता ठेवा
‘फक्त ५ मिनिटे काम करतो’ अशी मनाची तयारी केल्याने सुरुवात करणं सोपं जातं. सुरुवात झाली की काम पुढे चालतं.
4. परिणाम स्पष्टपणे समजून घ्या
प्रत्येक कामाचं कारण आणि त्याचे फायदे-तोटे लिहा. त्यामुळे त्या कामाची मानसिक गरज जास्त ठळक होते.
5. स्वतःला बक्षीस द्या (Reward system)
काम पूर्ण झाल्यावर स्वतःला छोटंसं बक्षीस द्या – चहा, संगीत, आवडती मालिका वगैरे. यामुळे तुमचं मेंदू कामाशी सकारात्मक भावना जोडतो.
6. डिजिटल व्यत्यय टाळा
फोन, सोशल मीडिया, नोटिफिकेशन ही प्रोक्रॅस्टिनेशनची मुख्य कारणं आहेत. कामाच्या वेळेस फोन दूर ठेवणे, अ‍ॅप्सचे नोटिफिकेशन बंद ठेवणे अत्यंत उपयुक्त ठरते.
7. ‘योजना-आधारित’ काम करा (Implementation Intentions)
“मी सकाळी ९ वाजता, टेबलवर बसून, ३० मिनिटं अहवाल लिहीन” अशा स्पष्ट योजना केल्यास मेंदू त्या कामाकडे अधिक गंभीरतेने बघतो.
8. स्वतःशी संवाद साधा
स्वतःला विचार करा, “हे मी का टाळतो आहे?”, “माझ्या मनात नेमकं काय भीती आहे?”, “हे केल्याने मला काय मिळेल?”. आत्मनिरीक्षणामुळे अडथळा ओळखता येतो.
9. ‘जग काहीच करणार नाही’ अशी भावना टाळा
आपण काम पुढे ढकललं, तरी जग पुढे जात राहणार. तुम्ही मागे पडाल. ही वस्तुस्थिती समजून घेणं महत्वाचं आहे.
10. थेरपिस्ट किंवा समुपदेशकाची मदत घ्या
जर ही सवय गंभीर स्वरूप धारण करत असेल, किंवा त्यामुळं मानसिक आजार होऊ लागले असतील, तर योग्य मानसिक आरोग्य तज्ञाची मदत घ्या.
वैज्ञानिक संशोधन काय सांगते?
- Piers Steel (2007) च्या संशोधनानुसार, प्रोक्रॅस्टिनेशन हे ‘self-regulation failure’ चे लक्षण आहे आणि यावर काम केल्यास यशाचा दर वाढतो.
- APA (American Psychological Association) नुसार, प्रोक्रॅस्टिनेशन ही केवळ आळशीपणा नाही, तर ती एक complex emotional coping strategy आहे.
- Timothy Pychyl या मनोविज्ञानतज्ञाने सिध्द केलं आहे की, प्रोक्रॅस्टिनेशन हा वेळ व्यवस्थापनाचा प्रश्न नसून भावनांचं नियमन नीट न होण्याचा परिणाम आहे.
एक उदाहरण – ‘अनुजा आणि तिचा अभ्यास’
अनुजा ही एका इंजिनिअरिंग कॉलेजमधील विद्यार्थिनी होती. दरवर्षी परीक्षा जवळ आल्यावरच अभ्यास सुरु करायची. परीक्षेपूर्वी तिला तणाव यायचा, रात्र रात्र जागून अभ्यास करायची, आणि शेवटी समाधानकारक मार्क मिळायचे.
तिने समुपदेशन घेतलं. तिला समजलं की ती अभ्यासापासून टाळाटाळ करते कारण तिला अपयशाची भीती वाटायची. तिच्या समुपदेशकाने तिला “daily study ritual” शिकवलं, टप्प्यांमध्ये अभ्यास करायला सांगितला आणि reward system लावायला शिकवलं. काही महिन्यांत तिच्या अभ्यासात सातत्य आलं, आत्मविश्वास वाढला, आणि शेवटी तिचं CGPAही वाढलं.
निष्कर्ष:
प्रोक्रॅस्टिनेशन ही आजच्या युगातील एक गंभीर मानसिक सवय आहे, जी आपल्याला अनेक शक्यता गमावायला भाग पाडते. मात्र ही सवय बदलता येते, त्यासाठी स्वतःला समजून घ्यावं लागतं. योग्य पद्धती, मानसिक तयारी, आणि सातत्य ठेवून आपण Procrastination वर नक्कीच मात करू शकतो.
लक्षात ठेवा:
“तुमचं काम कोणी तुमच्यासाठी करणार नाही. वेळ गेल्यावर पश्चात्ताप करण्यापेक्षा, आत्ता सुरुवात करा.”
धन्यवाद!
खुपचं
Chan