आपल्यापैकी अनेकांनी अशी परिस्थिती अनुभवलेली असते, जिथे निर्णय घ्यायचा असतो, पण अंतर्मनात कुठलीतरी अज्ञात भीती पाय पकडून ठेवते. ही भीती बाहेरून नजरेस पडत नाही, पण आतून आपल्याला गाठते, थांबवते आणि एक प्रकारे निष्क्रिय बनवते. या लेखात, अशा मनातील भीतीचं मानसशास्त्रीय विश्लेषण उदाहरणासह मांडलं आहे.
उदाहरण:
स्वप्नील हा एक ३० वर्षांचा तरुण. त्याचं इंजिनिअरिंग पूर्ण झालं असून त्याला दोन ठिकाणांहून नोकरीची ऑफर आली आहे – एक पुण्यात आणि दुसरी बंगळुरूमध्ये. पुण्यातली नोकरी स्थिर आहे, घराजवळ आहे आणि सुरक्षित वाटते. पण बंगळुरूची नोकरी नवीन स्टार्टअपमध्ये आहे – वेगाने शिकण्याची संधी, चांगली पगारवाढ, पण अनिश्चितता जास्त.
स्वप्नील सतत विचार करतो, मित्रांशी बोलतो, कुटुंबीयांचा सल्ला घेतो. पण निर्णय काही घेऊ शकत नाही. रात्री झोप लागत नाही. मनात एक भीती आहे – “जर मी चुकीचा निर्णय घेतला तर?” शेवटी, तो जिथे आहे तिथेच राहतो. दोन्ही संधी हातातून जातात.
मानसशास्त्रीय विश्लेषण:
१. भीतीचे मूळ – ‘अपयशाचा धोका’:
अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ Albert Ellis यांचे Rational Emotive Behavior Therapy (REBT) सांगते की, माणसं अनेकदा अशा अकारण आणि अतार्किक विचारांमुळे निर्णय घेण्यात अपयशी ठरतात जे त्यांना संकटाची जाणीव करून देतात – जसे की, “माझं भविष्य माझ्या एका निर्णयावर अवलंबून आहे.”
स्वप्नीलच्या मनातही “सगळं बिघडेल” ही अपप्रत्ययात्मक भीती आहे, जी त्याला निर्णयापासून रोखते.
२. ‘Decision Paralysis’ – निर्णय घेण्याची असमर्थता:
या स्थितीत व्यक्तीला पर्याय जास्त असतात, पण ती निर्णय घेण्याऐवजी एकाच ठिकाणी अडकून राहते. Barry Schwartz या संशोधकाने ‘Paradox of Choice’ मध्ये सांगितले आहे की, पर्याय जास्त असतील तर समाधान कमी होतं. स्वप्नीलच्या बाबतीत, दोन चांगल्या ऑफरमुळे त्याला ठरवता येत नाही आणि शेवटी तो निष्क्रिय राहतो.
३. आत्मविश्वासाचा अभाव:
स्वप्नील सतत इतरांचा सल्ला घेतो, पण स्वतःच्या निर्णयक्षमतेवर विश्वास ठेवत नाही. Self-efficacy ही संकल्पना मानसशास्त्रज्ञ Albert Bandura यांनी मांडली. म्हणजे, एखादं कार्य यशस्वीपणे पार पाडण्याचा स्वतःवरचा विश्वास. जेव्हा हा विश्वास कमी असतो, तेव्हा निर्णय घ्यायला घाबरं वाटतं.
४. भीतीचा जैविक आधार:
Amygdala हा मेंदूमधील भाग, जो भावनिक प्रतिक्रिया नियंत्रित करतो, त्याचा सक्रिय होणे ही नैसर्गिक प्रतिक्रिया आहे. जेव्हा आपण काही नवीन किंवा अनिश्चित गोष्टींबद्दल विचार करतो, तेव्हा ही मेंदूची यंत्रणा आपल्याला सतर्क करते. पण जास्त तीव्र सक्रियता ही Anxiety Disorder ची सुरुवात देखील ठरू शकते.
उपाय व मानसिक विकास:
- ‘Worst Case Scenario’ ची कल्पना करा:
- ‘जर मी चुकीचा निर्णय घेतलाच तर काय होईल?’ याचा प्रामाणिक विचार करा. कित्येक वेळा या विचाराने भीतीची तीव्रता कमी होते.
- ‘Small Steps’ चे नियोजन:
- लगेच मोठा निर्णय न घेता, छोट्या गोष्टींपासून सुरुवात करा. उदाहरणार्थ, नवीन शहरात एक आठवड्याची ट्रिप घेऊन स्वतःला तपासून पाहा.
- स्वतःच्या आत्मविश्वासावर काम करा:
- यशस्वी निर्णय घेतलेल्या जुन्या अनुभवांची आठवण करून द्या. ‘मी आधीही निर्णय घेतलेत आणि त्यातून शिकलेय’ ही भावना महत्त्वाची.
- जर्नल लिहा:
- आपल्या भावना, पर्याय, भीती, अपेक्षा आणि विचार यांची नोंद ठेवा. लिखित विचारांनी मन मोकळं होतं.
- तज्ज्ञ मदत घ्या:
- भीती सतत वाटत असेल, निर्णय घेणे अशक्य होत असेल तर समुपदेशक किंवा मानसशास्त्रज्ञ यांची मदत घ्या.
स्वप्नीलसारखी उदाहरणं अनेक आहेत. आपण जरी बाहेरून यशस्वी आणि सुशिक्षित असलो तरी मनातल्या भीतीनं आपण पांगळे होऊ शकतो. ही भीती ओळखून, तिच्यावर विचारपूर्वक उपाय केल्यास निर्णय घेणं सुलभ होतं. निर्णय म्हणजे अंतिम यश नव्हे, तर शिकण्याची प्रक्रिया आहे – आणि ही प्रक्रिया भीतीवर मात करूनच घडते.
धन्यवाद!