“ज्याला आयुष्यातील त्रासाचा अर्थ सापडतो, तो कधीही मोडून पडत नाही” हे विधान प्रसिद्ध ऑस्ट्रियन सायकियाट्रिस्ट व्हिक्टर फ्रँकल यांच्या विचारसरणीचे मूळ आहे. त्यांनी दुसऱ्या महायुद्धातील ज्यू छळ छावण्यांमधील स्वतःच्या अनुभवांवर आधारित Logotherapy ही मानसशास्त्रीय पद्धत विकसित केली. या विचाराचा केंद्रबिंदू असा आहे की, मनुष्याला जर आयुष्यातील दुःख, वेदना, किंवा संघर्षाचा अर्थ गवसला, तर तो कोणत्याही प्रतिकूल परिस्थितीचा सामना करू शकतो.
आजच्या लेखात आपण या विचारामागील मानसशास्त्रीय सिद्धांत, संशोधन, आणि जीवनातील व्यवहार्य उदाहरणांची चर्चा करू.
१. दुःख आणि अर्थ: मानसशास्त्रीय दृष्टीकोन
मनुष्याचे आयुष्य हा संघर्ष, वेदना, आणि अनिश्चिततेचा प्रवास आहे. पण प्रत्येकाला का जगायचं आहे, याचं उत्तर मिळालं की कसं जगायचं हे त्याला शिकता येतं. दुःखामागे काहीतरी अर्थ असल्याचं मानणं ही मानसिक लवचिकतेची (resilience) पायाभूत भावना आहे.
Logotherapy नुसार, त्रास टाळणे हे मनुष्याचे ध्येय नसून, त्यामध्ये अर्थ शोधणे हे अधिक आवश्यक आहे. यामुळे व्यक्तीला दुःख नाकारण्याऐवजी त्याचा स्वीकार करता येतो आणि त्या अनुभवातून शिकता येतं.
२. मन:स्वास्थ्य आणि अर्थशोध
मानसशास्त्रीय संशोधन असं सुचवतं की:
- ज्यांना आयुष्यात उद्देश (Purpose) आणि अर्थ (Meaning) आहे, ते depression, anxiety, PTSD यासारख्या मानसिक आजारांना कमी बळी पडतात.
- 2010 च्या एका संशोधनात असं आढळून आलं की, ज्या लोकांनी आपल्या वेदनांमधून सकारात्मक अर्थ शोधला, त्यांच्यात coping skills अधिक चांगले होते.
- Positive Psychology हे क्षेत्रदेखील अर्थशोधाला (meaning-making) मानसिक आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचं मानतं.
३. अर्थ सापडल्याने काय बदल घडतो?
“Pain is inevitable. Suffering is optional.”
- हा विचार सुचवतो की त्रास होणं नैसर्गिक आहे, पण त्याचा अनुभव कसा घ्यायचा हे आपल्या हाती असतं.
अर्थ सापडल्यावर काय घडतं?
- मनातील गोंधळ कमी होतो: त्रासामागे काहीतरी कारण आहे असं वाटल्यामुळे व्यक्ती अस्वस्थ न होता शांत राहते.
- स्वतःवर विश्वास वाढतो: “मी या दुःखाला अर्थ दिला आहे, म्हणून मी याचा सामना करू शकतो,” असं म्हणणं मानसिक बळ वाढवतं.
- आयुष्याला दिशा मिळते: त्रास हा फक्त वेदना नसून तो बदलासाठीचा संकेत असतो, हे समजल्यावर माणूस पुढे जाण्यास तयार होतो.
४. कसे सापडतो त्रासाचा अर्थ?
त्रासाचा अर्थ शोधणं म्हणजे त्या अनुभवामधील शिकवण, मूल्य, किंवा बदलाकडे पाहणं. खालील मार्गांचा उपयोग यात होतो:
अ) स्वतःशी संवाद साधणे:
“माझ्यासोबत हे का घडलं?” या प्रश्नाऐवजी “मी यामधून काय शिकतो आहे?” असा प्रश्न स्वतःला विचारणं महत्त्वाचं आहे.
ब) डायरी लिहिणं (Journaling):
आपले अनुभव, भावना, प्रतिक्रिया यांना शब्दबद्ध करणं हे अर्थशोधाचा प्रभावी मार्ग आहे.
क) इतरांच्या अनुभवातून प्रेरणा घेणे:
अनेक लोक आपल्या दु:खामधून सामाजिक कार्य, लेखन, किंवा सेवा यामार्फत इतरांना मदत करतात आणि त्यांना यामधून अर्थ सापडतो.
ड) ध्यानधारणा (Mindfulness):
सध्याच्या क्षणात पूर्णपणे उपस्थित राहणं, त्यातून विचारांची स्पष्टता आणि आत्मस्वीकृती मिळते.
५. प्रसिद्ध उदाहरण – व्हिक्टर फ्रँकल
व्हिक्टर फ्रँकल यांना ज्या छळ छावणीत ठेवण्यात आलं होतं, तिथे त्यांनी पत्नी, आई-वडील, भावंडांना गमावलं. अशा अमानुष परिस्थितीतसुद्धा त्यांनी स्वतःला एक हेतू दिला – “या अनुभवातून मी काहीतरी शिकायचं आणि ते जगासमोर मांडायचं.” त्यांचं पुस्तक “Man’s Search for Meaning” हे आजही जगभरातील मानसिक आरोग्य अभ्यासकांचं प्रेरणास्थान आहे.
६. सामान्य जीवनातील उदाहरणं
उदाहरण १: सर्जन झालेला अपघात
एका तरुणाला अपघातात पाय गमवावा लागला. सुरुवातीला तो नैराश्यात गेला. पण कालांतराने त्याने स्पर्धात्मक व्हीलचेअर बास्केटबॉलमध्ये भाग घेऊन इतरांना प्रेरणा देणं सुरू केलं. त्रासाचा अर्थ “मी इतरांना आशा देऊ शकतो” असा त्याने घेतला.
उदाहरण २: दु:खातून सेवा निर्माण
एका महिलेला पतीच्या आत्महत्येमुळे मानसिक धक्का बसला. त्या दु:खातून सावरण्यासाठी तिने “mental health awareness foundation” स्थापन केली. तिच्या वेदनेने समाजात सकारात्मक लाटा निर्माण केल्या.
७. आत्मपरीक्षणासाठी प्रश्न
- माझ्या आयुष्यातील सर्वात कठीण प्रसंग कोणता होता?
- त्या प्रसंगातून मी काय शिकलो?
- त्या अनुभवाने माझ्या मूल्यांमध्ये काय बदल झाला?
- मी आज इतरांसाठी कोणता संदेश देऊ शकतो?
हे प्रश्न तुम्हाला तुमच्या त्रासाचा अर्थ शोधण्यासाठी मदत करू शकतात.
८. मानसिक व्यायाम – अर्थशोधासाठी
व्यायाम १: त्रासाच्या अनुभवाला पत्र लिहा
त्या प्रसंगाला एक पत्र लिहा आणि सांगा की त्याने तुम्हाला काय शिकवलं. तुम्ही काय गमावलं, पण काय मिळवलं?
व्यायाम २: ‘Life Line’ ड्रॉ करा
जन्मापासून आतापर्यंतचे मोठे प्रसंग एक रेषेत दाखवा. प्रत्येक प्रसंगासमोर – दु:ख किंवा आनंद – त्याचा अर्थ लिहा.
९. शेवटचा विचार – मोडून न पडण्याची ताकद
अर्थ शोधणं म्हणजे दुःख नाकारणं नाही. अर्थ शोधणं म्हणजे त्या दुःखात खोलवर जाऊन त्यातून एक नवा अर्थ जन्माला घालणं. अशा अर्थशोधातून जे तयार होतं, ते आहे मन:शक्ती, आत्मविश्वास आणि आत्मिक परिपक्वता.
“दुःखाच्या अंधारात अर्थाचा दिवा मिळाला, की माणूस कधीही मोडत नाही, तर घडतो.”
निष्कर्ष
आयुष्यात येणारा प्रत्येक त्रास टाळता येत नाही, पण त्याला अर्थ देता येतो. अर्थ देणं म्हणजे त्याला एक नवी दिशा देणं. अशा दिशादर्शक मानसिकतेतूनच माणूस खऱ्या अर्थाने बळकट होतो. म्हणूनच, “ज्याला आयुष्यातील त्रासाचा अर्थ सापडतो, तो कधीही मोडून पडत नाही.”
या विचारांचा स्वीकार तुमचं मानसिक आरोग्य सुधारू शकतो. तुम्ही सध्या त्रासात असाल तर, कृपया मानसशास्त्रज्ञाची मदत जरूर घ्या. अर्थ शोधणं म्हणजे एकटं लढणं नव्हे, तर योग्य मदतीची साथ घेऊन स्वतःला समजून घेणं आहे.
धन्यवाद!