आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीमध्ये प्रत्येकजण काही ना काही शोधत असतो – यश, प्रेम, संपत्ती, मान. पण या सर्वाच्या पलीकडे एक गोष्ट आहे जी खूप महत्त्वाची आहे आणि ती म्हणजे “शांतता.” ही शांतता बाहेरून मिळत नाही; ती आतून मिळते. मग प्रश्न असा उद्भवतो की, शांततेचं रहस्य नक्की काय आहे? आणि ते स्वतःमध्ये कसं रुजवता येईल?
शांततेचा अर्थ मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून
मानसशास्त्रात शांतता म्हणजे केवळ आवाजाचा अभाव नव्हे, तर ती एक मानसिक अवस्था आहे. जिथे विचार स्पष्ट असतात, भावना संतुलित असतात आणि वर्तमान क्षणात जगण्याची क्षमता विकसित झालेली असते. Positive Psychology या शाखेमध्ये शांततेला “Inner Calm” किंवा “Emotional Regulation” च्या स्वरूपात अभ्यासलं जातं.
डॉ. डॅनियल गोलमॅन यांच्या मते, “Emotional Intelligence” म्हणजेच भावनिक समज ही शांतता टिकवण्यासाठी मूलभूत भूमिका बजावते. हेच कौशल्य व्यक्तीला राग, दुःख, भीती आणि चिंता अशा भावनांवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करते.
शांततेचा शोध बाहेर नव्हे, आत असतो
आपण शांततेचा शोध बहुतेक वेळा बाह्य गोष्टींमध्ये घेतो – एखादं पर्यटन, नवीन वस्त्रं, गॅजेट्स, किंवा सोशल मीडिया. पण ही शांतता अल्पकाळ टिकते. मानसशास्त्रीय संशोधन सांगते की बाह्य गोष्टींवर अवलंबून असलेली शांतता ही अस्थायी असते.
प्रो. मार्टिन सेलिगमन यांच्या अभ्यासानुसार, खरी समाधानी मानसिक अवस्था ही “Intrinsic Motivation” आणि “Self-awareness” मधून येते.
शांततेची अडथळे
- अति विचार करणे (Overthinking):
मेंदू सतत भूतकाळ किंवा भविष्यकाळ यामध्ये अडकलेला असतो. यामुळे चिंतेचा स्तर वाढतो आणि शांततेचा अभाव जाणवतो. - अपेक्षा आणि तुलना:
इतरांच्या यशाशी स्वतःची तुलना करणं हे मानसिक अशांततेचं मुख्य कारण आहे. - नकारात्मक भावना (Negative Emotions):
राग, सूडभावना, अपराधीपणा या भावना मनात ठेवल्या तर त्या मानसिक प्रदूषण निर्माण करतात.
शांतता रुजवण्यासाठी मानसशास्त्रीय उपाय
१. स्व-चिंतन (Self-reflection):
दररोज किमान १०-१५ मिनिटं स्वतःशी संवाद साधा. “आज मी काय अनुभवलं?”, “काय चुकलं?”, “काय शिकता आलं?” अशा प्रश्नांचा विचार करा.
Journal Writing हा अत्यंत प्रभावी उपाय आहे. लिहिल्यानं मेंदूतील अनावश्यक विचार बाहेर पडतात आणि अंतर्मन शांत होतं.
२. श्वसन आणि ध्यान (Breathing and Meditation):
Mindfulness Meditation किंवा Vipassana ही ध्यानपद्धती संशोधनाने प्रभावी ठरली आहे. २०२० मध्ये American Psychological Association ने केलेल्या एका संशोधनात असं आढळलं की दररोज ध्यान केल्याने मेंदूतील Amygdala (भीती आणि राग यांचं केंद्र) चे कार्य मंदावते आणि शांतता वाढते.
३. Acceptance Therapy:
Acceptance and Commitment Therapy (ACT) असं सांगते की, प्रत्येक भावना, विचार हे स्वीकारले गेले पाहिजेत. त्यांच्याशी लढा न देता त्यांना समजून घेतल्यास मन अधिक स्थिर राहतं.
४. Gratitude Practice (कृतज्ञता):
कृतज्ञतेचा सराव केल्याने मेंदूतील Dopamine आणि Serotonin या शांतता देणाऱ्या रसायनांचं प्रमाण वाढतं. दररोज तीन गोष्टींसाठी आभार मानल्यास आपली दृष्टी सकारात्मक बनते.
५. कंट्रोलच्या बाहेरच्या गोष्टी सोडून देणं:
Stephen Covey यांनी सांगितलेल्या Circle of Concern आणि Circle of Influence या संकल्पना लक्षात घेतल्या पाहिजेत. जे आपल्या नियंत्रणात नाही, त्यावर राग किंवा चिंता न करता, जे आपल्या हातात आहे त्यावर लक्ष केंद्रित करावं.
शांततेचा अभ्यास – एक संशोधन
२०२१ मध्ये University of Wisconsin ने केलेल्या एका अभ्यासात ५०० व्यक्तींना दोन गटांमध्ये विभागलं. एक गट दररोज ध्यान करीत होता आणि दुसऱ्या गटाने सामान्य दिनक्रम ठेवला. तीन महिन्यांनंतर ध्यान करणाऱ्या गटामध्ये:
- Cortisol (तणावाचे हार्मोन) चे प्रमाण ३२% ने घटले.
- झोपेची गुणवत्ता ४५% ने वाढली.
- वैयक्तिक समाधानाची पातळी ५८% ने वाढली.
हे अभ्यास दर्शवतात की शांतता ही मानसिक आरोग्यासाठी एक औषधासारखी असते.
शांततेचे फायदे
- निर्णयक्षमता वाढते: शांत मन निर्णय घेण्यात चपळ असतं.
- संबंध सुधारतात: शांतता संवादात संयम आणते.
- शारीरिक आरोग्यावर परिणाम: रक्तदाब, मधुमेह यांसारखे तणावजन्य आजार दूर राहतात.
- सर्जनशीलता वाढते: मेंदूचा उजव्या बाजूचा भाग (creative brain) अधिक सक्रीय होतो.
शांतता म्हणजे भावनिक स्वातंत्र्य
शांत असणं म्हणजे भावना नसणं नव्हे, तर त्या भावना ओळखून त्यांच्यावर समतोलपणे प्रतिक्रिया देणं. Emotional Maturity म्हणजे राग, दुःख, जलन या भावना असूनही स्वतःचं वर्तन समजून घ्यायचं आणि त्यामध्ये सुधारणा करायची.
शांतता स्वतःमध्ये रुजवण्यासाठी काही रोजचे सराव
- फोन किंवा सोशल मीडियापासून दिवसात किमान १ तास दूर राहा.
- सकाळी लवकर उठून ५ मिनिटं डोळे बंद करून फक्त स्वतःचा श्वास अनुभवा.
- निसर्गात दर आठवड्यात थोडा वेळ घालवा.
- नकारात्मक वादांमध्ये पडू नका – काही प्रसंगी शांत राहणं हीच सर्वात मोठी प्रतिक्रिया असते.
निष्कर्ष
शांतता ही शोधून सापडणारी गोष्ट नाही, ती स्वतःमध्ये विकसित करावी लागते. आजचं जग जितकं अस्थिर आहे, तितकंच मनही अस्थिर होत चाललंय. या अस्थिरतेत स्वतःची शांतता जपणं म्हणजेच आयुष्याची खरी कसोटी आहे. आपल्याला बाहेरचं विश्व पूर्णपणे कधीच आपल्या नियंत्रणात आणता येणार नाही. पण अंतर्गत विश्वात शांतता रुजवणं ही मात्र आपल्या हाती आहे.
शेवटी हेच लक्षात ठेवा – “शांततेकडे जाणारा रस्ता बाहेर नाही जात, तो तुमच्या आतूनच जातो.”
धन्यवाद!
खूप खूप खूप छान लेख आहे प्रत्येकाच्याआयुष्यात अनेक समस्या असतात त्या नक्कीच आपला हा लेख वाचल्यानंतर त्यांच्या समस्या दूर होतील
असेच आयुष्याला तलाठी देणारे लेख आपण पाठवीत रहा त्यातूनच सुखी आणि समृद्धी राहण्याचा मार्ग सर्वांना दिसेल धन्यवाद