मानवाच्या वागणुकीमागे अनेक घटक काम करत असतात. त्यातील सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे ‘बदल’. पण हा बदल नेमका कुठून येतो? कोणी सांगितलं म्हणून का? की आतून एक झणझणीत जाणीव होऊन? मानसशास्त्र म्हणतं – “वास्तविक आणि दीर्घकालीन बदल हा केवळ आतून येतो, बाहेरून लादलेला बदल तात्पुरता आणि वरवरचा असतो.”
या विधानामागचं मानसशास्त्रीय तत्त्व, व्यवहार, आणि संशोधन समजून घेऊया.
१. बदलाची दोन रूपं – अंतर्गत आणि बाह्य
बदल (Change) हा दोन प्रकारचा असतो –
- बाह्य बदल (External Change): समाज, कुटुंब, संस्था, नियम, किंवा परिस्थितीमुळे आपल्यावर लादला जाणारा बदल. उदाहरणार्थ, एखाद्या मुलाने वडिलांच्या रागामुळे सिगारेट ओढणे बंद करणे.
- अंतर्गत बदल (Internal Change): एखाद्याच्या विचारात, भावनांमध्ये किंवा मूल्यांमध्ये झालेला बदल. उदाहरणार्थ, तोच मुलगा स्वतःच्या आरोग्याविषयी जागरूक झाल्याने सिगारेट बंद करतो.
बाह्य बदलाचा परिणाम तात्पुरता, तर अंतर्गत बदलाचा परिणाम दीर्घकालीन असतो.
२. मानसशास्त्रीय सिद्धांत – “Intrinsic Motivation vs Extrinsic Motivation”
Edward Deci आणि Richard Ryan यांनी मांडलेला Self-Determination Theory असं सांगतो की माणूस जेव्हा स्वत:च्या आतून प्रेरित होतो (intrinsic motivation), तेव्हा तो बदल अधिक स्थायिक आणि प्रभावी असतो.
उदाहरणार्थ:
- जर एखादी व्यक्ती व्यायाम करत असेल कारण तिला वजन कमी करायचं आहे आणि ती स्वतःला चांगलं वाटावं असं वाटत असेल, तर ती दीर्घकाळ व्यायाम सुरू ठेवते.
- पण जर तिच्यावर समाजाचा, जोडीदाराचा किंवा डॉक्टरचा दबाव असेल, तर ती थोडे दिवस व्यायाम करून थांबते.
याचाच अर्थ – आपण एखादं वर्तन स्वीकारतो तेव्हा त्यामागे कारण स्वतःचं असेल, तर तो बदल खोलवर रुतलेला असतो.
३. लादलेल्या बदलांमागचं मानसशास्त्र
बाह्य बदल बहुतेक वेळा भीती, शिक्षा किंवा सामाजिक दबाव यावर आधारित असतो. यामुळे व्यक्ती बदल करते, पण केवळ परिस्थिती टाळण्यासाठी.
याचे काही परिणाम:
- दडपशाहीमुळे निर्माण होणारा विरोधाभास (Psychological Reactance):
जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला काही करण्यास सक्ती केली जाते, तेव्हा ती त्याच गोष्टीचा नकार देते – अगदी आतून नकोसे वाटत असले तरी.
उदाहरण: “तू तोंड बंद ठेव” म्हटलं की माणूस जास्त बोलतो. - स्वत्वाची भावना कमी होते (Loss of Autonomy):
लादलेला बदल व्यक्तीला नियंत्रणाच्या बाहेर जाण्यासारखा वाटतो, त्यामुळे अस्वस्थता निर्माण होते. - दांभिक वर्तन (Superficial Conformity):
व्यक्ती इतरांना दाखवण्यासाठी बदलते, पण मनातून ती वागणूक स्वीकारलेली नसते.
४. अंतर्गत बदलाची शक्ती
जेव्हा बदल स्वतःच्या अनुभवातून, शुद्ध विचारांमधून, आत्मचिंतनातून येतो, तेव्हा व्यक्ती त्यात आपलेपण अनुभवते.
याचे परिणाम:
- दीर्घकालीन स्वीकार (Long-Term Commitment):
मनापासून झालेला बदल लवकर विसरला जात नाही. तो व्यक्तीच्या सवयींमध्ये सामावतो. - स्वत्वाशी सुसंगतता (Congruence with Self):
आपल्याला वाटतं, “हा बदल माझा आहे.” यामुळे आत्मविश्वास आणि आत्ममूल्य वृद्धिंगत होतं. - सकारात्मक मानसिक आरोग्य:
आतून बदलणारी व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या अधिक संतुलित आणि समाधानी असते.
५. बदल घडवण्यासाठी आवश्यक मानसिक अवस्था
मनातल्या खोल भागात बदल घडवायचा असेल, तर काही गोष्टी आवश्यक असतात:
i. स्व-निरीक्षणाची सवय (Self-Reflection):
दररोज स्वतःच्या भावना, कृती, आणि निर्णयांचा मागोवा घेणे बदलाची पहिली पायरी आहे.
ii. स्वीकृती (Acceptance):
“माझ्यात सुधारणा आवश्यक आहे” हे कबूल करणे – ही सगळ्यात मोठी सुरुवात असते.
iii. तयारीची पातळी (Stages of Change – Prochaska & DiClemente Model):
- Precontemplation (बदलाची कल्पनाही नाही)
- Contemplation (विचारात आहे)
- Preparation (तयारी सुरू केली आहे)
- Action (पावले उचलली आहेत)
- Maintenance (सतत पाळत आहे)
कोणताही स्थिर बदल ‘action’ मध्ये नसून ‘maintenance’ मध्ये सिद्ध होतो.
६. बाह्य बदल उपयोगी कधी?
सगळे बाह्य बदल निरुपयोगी असतात असं नाही. शिस्त, आरंभ, प्रेरणा मिळवण्यासाठी बाह्य बदल उपयुक्त ठरू शकतो. पण, तो बदल आतून internalize झाला नाही, तर कायमस्वरूपी होत नाही.
उदाहरण:
- शिक्षक जर विद्यार्थ्याला एक नियम सक्तीने पाळायला लावतो, तर सुरुवातीला तो ते फक्त शिक्षा टाळण्यासाठी करतो.
- पण एकदा का त्याला त्या नियमाचा उपयोग समजला, की तो त्याला स्वतःचा मानतो.
७. उदाहरणातून समजावूया
कथा – रोहनचा बदल
रोहन हा तरुण सतत उशिरा उठणारा, आळशी आणि आक्रमक होता. कुटुंब, बॉस, मित्र सगळे त्याला सतत सांगायचे – “वागणं बदला!” त्यानं काही दिवस नाईलाजाने शिस्त पाळली, पण पुन्हा जुन्या सवयींमध्ये गेला.
एके दिवशी त्याला ऑफिसमध्ये प्रमोशनमुळे जबाबदारी वाढली. एका प्रोजेक्टमध्ये गोंधळ झाल्यामुळे त्याला सार्वजनिकरित्या अपमानाला सामोरं जावं लागलं. त्या अपमानातून त्यानं स्वतःकडे नजर टाकली. त्याला स्वतःच्या चुका जाणवल्या. मग त्यानं शांतपणे स्वतःला बदलायला सुरुवात केली – तो लवकर उठू लागला, संयमाने बोलू लागला. हा बदल कुणी त्याच्यावर लादला नव्हता – तो त्याच्या आतून आला होता. आणि म्हणूनच, तो टिकून राहिला.
८. निष्कर्ष – दीर्घकालीन बदलासाठी अंतर्मनाशी जुळणं आवश्यक
बदलासाठी भीती नव्हे, तर जाणीव आवश्यक असते.
बदलासाठी दडपण नव्हे, तर आत्मविवेक आवश्यक असतो.
आणि बदल टिकवण्यासाठी इतरांचं बघणं नव्हे, तर स्वतःला पाहणं गरजेचं आहे.
समारोप – एक विचार
“आपल्याला कुणी बदलायला सांगेल, त्यावेळी आपण बदलू शकतो.
पण आपण स्वतः बदलायचं ठरवलं – तेव्हा खरा बदल होतो.”
म्हणूनच, कोणताही बदल दीर्घकाळ टिकवायचा असेल, तर तो आपल्या आतून यायला हवा. बाहेरून लादलेले बदल हे उथळ आणि तात्पुरते असतात. जीवनात सकारात्मक, ठाम आणि परिणामकारक परिवर्तन हवं असेल, तर मनाशी नाळ जोडून त्याचा स्वीकार करायला हवा – आपल्यासाठी, आपल्याच अंतःकरणातून.
धन्यवाद!