भीती ही मानवी भावना आहे जी आपल्याला धोक्याची जाणीव करून देते. ही भावना उपयुक्तही असते, कारण ती आपल्याला काही संकटांपासून वाचवते. मात्र अनेक वेळा हीच भीती अतिरेकी रूप धारण करते आणि आपले मानसिक आरोग्य, निर्णयक्षमता आणि जीवनशैली यावर परिणाम करू लागते. मानसशास्त्र सांगते की, बहुतेक भीती ही अज्ञानातून उद्भवते. जेव्हा आपल्याला एखाद्या गोष्टीबाबत नीट माहिती नसते, तेव्हा आपल्या मनात त्या गोष्टीबद्दल अनेक नकारात्मक कल्पना तयार होतात – ज्यातून भीती निर्माण होते.
भीती म्हणजे काय?
भीती म्हणजे एक संवेगात्मक प्रतिक्रिया, जी काही धोकादायक किंवा अज्ञात परिस्थिती समोर आल्यावर निर्माण होते. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ Paul Ekman यांच्या संशोधनानुसार भीती ही माणसाच्या सहा मूलभूत भावना (basic emotions) पैकी एक आहे. यामध्ये हृदयाचे ठोके वाढणे, घाम येणे, अंग थरथरणे, निर्णय घेण्यात गोंधळ होणे यासारख्या शारीरिक व मानसिक प्रतिक्रिया दिसून येतात.
भीतीचा उगम: अज्ञानतेतून
जगप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञ Carl Jung याने म्हटले आहे की, “Where wisdom reigns, there is no conflict between thinking and feeling.” म्हणजे जेथे समज आहे, तेथे भावना आणि विचार यामध्ये द्वंद्व राहत नाही. अज्ञानामुळे निर्माण होणारी गोंधळलेली स्थितीच भीतीला जन्म देते.
उदाहरण – लहान मूल आणि अंधार
लहान मूल अंधाराला घाबरते, कारण त्याला अंधारात काय असतं हे माहित नसतं. एकदा का त्याला समजले की अंधार म्हणजे केवळ प्रकाशाचा अभाव आहे आणि त्यात काही धोकादायक नाही, तेव्हा त्याची भीती कमी होते. हेच तत्व मोठ्यांवरही लागू होतं – ज्या गोष्टी माहिती नसतात, त्या गोष्टींबद्दल मनात काल्पनिक धोके तयार होतात.
ज्ञानाने भीती कमी होते: मानसशास्त्रीय आधार
- Exposure Therapy:
हे एक मानसोपचारपद्धतीचं तंत्र आहे, ज्या अंतर्गत एखाद्या गोष्टीची भीती वाटणाऱ्या रुग्णाला त्या गोष्टीशी हळूहळू संपर्क साधायला लावलं जातं. हळूहळू त्याचा अनुभव वाढतो, माहिती वाढते आणि भीती कमी होते. - Cognitive Behavioral Therapy (CBT):
या उपचारपद्धतीमध्ये रुग्णाच्या अज्ञानातून किंवा चुकीच्या समजुतीतून तयार झालेल्या विचारसरणीला बदललं जातं. या प्रक्रियेत रुग्णाला भीतीच्या मुळाशी पोहोचून, त्याच्या विचारांमध्ये बदल करून त्याला योग्य ज्ञान दिलं जातं. - Neuroscience Research:
मेंदूतील Amygdala हा भाग भीतीची प्रक्रिया करतो. संशोधनाने हे सिद्ध झालं आहे की जेव्हा व्यक्तीला योग्य माहिती मिळते, तेव्हा prefrontal cortex (मेंदूचा विचार करणारा भाग) सक्रिय होतो आणि Amygdala ची प्रतिक्रिया कमी होते. म्हणजेच ज्ञानामुळे भीतीचा मेंदूवरील प्रभाव कमी होतो.
भीतीची विविध रूपं – आणि अज्ञानाचं स्थान
- सामाजिक भीती:
लोकांसमोर बोलण्याची भीती, चूक होईल म्हणून प्रश्न विचारण्याची भीती यामागे अज्ञान असतं की ‘माझी चेष्टा होईल’, ‘लोक हसतील’. पण माहिती घेतल्यावर, सराव केल्यावर ही भीती कमी होऊ शकते. - आरोग्याची भीती:
आज अनेक जणांना वेगवेगळ्या आजारांची भीती वाटते – थोडासा डोळदुखी झाला की डोळ्यांचा कॅन्सर झाला की काय, असा विचार होतो. पण डॉक्टरांशी चर्चा, माहिती घेणे, चाचण्या करून खात्री करणे – या ज्ञानात्मक प्रक्रियांनी भीती कमी होते. - भविष्यासंबंधी भीती:
परीक्षेचा निकाल, नोकरीचे अपयश, नात्यांचा तुटणं – या गोष्टींची भीती सामान्य आहे. पण यामागे असते अनिश्चिततेचं अज्ञान. जेव्हा आपण भविष्यकाळाबाबत थोडं नियोजन, तयारी करतो तेव्हा ती अज्ञातता काहीशी ओळखीची होते आणि भीती कमी होते.
ज्ञान मिळवण्यासाठी काय करावे?
- साक्षरता वाढवा – विशेषतः मानसिक साक्षरता:
आपल्याला आपल्या भावना, प्रतिक्रिया, विचारशैली, मानसिक आजार याबद्दल शिक्षण हवे. हे ज्ञान शाळेत किंवा घरात न मिळाल्यास आपल्याला पुस्तकं, लेख, व्याख्याने यांमधून मिळवता येऊ शकते. - प्रश्न विचारा:
“माझी भीती खरी आहे का?” “याची काय शक्यता आहे?” “कोणती माहिती मला मिळाल्यास मी शांत होईन?” – हे स्वतःला विचारल्याने आपण अधिक सजग होतो. - तज्ञांची मदत घ्या:
मानसोपचारतज्ञ, समुपदेशक, डॉक्टर, शिक्षक – हे आपल्या अज्ञानाला दूर करण्यासाठी योग्य मार्गदर्शक ठरू शकतात.
समाजातील अज्ञानजन्य भीतीचे उदाहरण: मानसिक आजार
आजही आपल्या समाजात मानसिक आजारांबाबत अज्ञान आहे. ‘वेडेपणा’, ‘भूतबाधा’, ‘नखरेलपणा’ – अशा संकल्पना अजूनही वापरल्या जातात. यामागे मानसिक आरोग्याबद्दलची माहिती नसणे हे मुख्य कारण आहे. पण जेव्हा लोकांनी मानसिक आरोग्याबद्दल पुस्तके वाचली, व्याख्याने ऐकली, स्वतः मानसोपचार घेतला – तेव्हा त्यांच्या भीतीत लक्षणीय घट झाली.
शेवटी – ज्ञान हेच औषध
माणूस जसा शिकतो, तसा त्याचा मेंदू नव्याने जुळवून घेतो – ही प्रक्रिया ‘Neuroplasticity’ म्हणून ओळखली जाते. भीती म्हणजे विचारांचा एक विशिष्ट पॅटर्न आहे. त्या पॅटर्नला तोडण्यासाठी नवीन माहिती, नवीन अनुभव, आणि नवीन विचारांची गरज असते.
जसजसं ज्ञान मिळतं, तसतसं मनाला समजायला लागतं की ‘आपण ज्याला भीती म्हणतो, ते प्रत्यक्षात कदाचित काहीच नसू शकतं.’ यामुळे मन शांत होतं, शरीराची तणावप्रणाली (stress response) कमी होते आणि माणूस अधिक सजगपणे निर्णय घेऊ शकतो.
भीती ही अज्ञानाची सावली आहे. जसं अंधार हटवण्यासाठी प्रकाश हवा असतो, तसंच भीती दूर करण्यासाठी ज्ञान आवश्यक आहे. शिक्षण, संवाद, अनुभव, आणि मनाची तयारी – हे चार टप्पे स्वीकारल्यास कोणतीही अज्ञानजन्य भीती ही शमू शकते.
“ज्ञान हेच मुक्तीचं साधन आहे – मग ती मुक्ती भीतीपासून असो, की अडथळ्यांपासून.”
धन्यवाद!