आपल्या मनात कधी असं होतं का, की एकाच वेळी दोन वेगवेगळे विचार आपल्याला वेगळ्या दिशेला ओढू लागतात? एक भाग सांगतो की “हे कर”, आणि दुसरा भाग म्हणतो, “थांब, विचार कर”. हेच विचारांचं अंतर्गत संघर्ष (Internal Conflict) होय. हे कुठल्याही व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्याचा महत्त्वाचा भाग आहे. ह्या संघर्षाला योग्य प्रकारे समजून घेतलं, तर आपण त्यातून समतोल आणि निर्णयक्षमतेकडे जाऊ शकतो.
विचारांचा संघर्ष म्हणजे नेमकं काय?
मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून विचारांचा संघर्ष म्हणजे एकाच वेळी दोन किंवा अधिक विरोधाभासी विचार, भावना, किंवा इच्छा आपल्या मनात सक्रिय होणे. सिग्मंड फ्रॉईड या मानसशास्त्रज्ञाने मनाची रचना तीन स्तरांमध्ये सांगितली – Id, Ego आणि Superego. या तिघांमधील संघर्षच अनेकदा आपल्याला अंतर्गत द्वंद्वात टाकतो. उदाहरणार्थ, एक इच्छा लगेच काहीतरी मिळवण्याची असते (Id), पण समाजमान्यतेचा विचार (Superego) किंवा वास्तवता (Ego) ह्या गोष्टी त्याला विरोध करतात. त्यातूनच अंतर्गत संघर्ष उद्भवतो.
संघर्ष का होतो?
- मूल्यव्यवस्थेतील टक्कर: आपण ज्या मूल्यांवर विश्वास ठेवतो, तेच अनेकदा परिस्थितीशी जुळत नाहीत. जसे की, कोणत्याही चुकीविरुद्ध उभं राहणं हे आपलं मूल्य असलं, तरी त्या वेळची सामाजिक, कौटुंबिक किंवा आर्थिक परिस्थिती तसं करू देत नाही.
- भावनिक आणि तार्किक विचारांत फरक: एखाद्या गोष्टीबद्दल आपल्याला भावनिक आकर्षण असते, पण त्याचा तर्कशुद्ध विचार केला तर ती गोष्ट चुकीची ठरते.
- स्वतःविषयीची प्रतिमा आणि वास्तव यामध्ये दरी: आपण स्वतःला एका प्रकारे पाहतो, पण वास्तव वेगळं सांगतं. ही विसंगती मानसिक संघर्ष निर्माण करते.
- संशय आणि भीती: भविष्यात काय होईल याची अनिश्चितता, दुसऱ्याचं मत काय असेल याची चिंता, यामुळे आपण निर्णय घ्यायला घाबरतो.
संघर्षाचे मानसिक परिणाम
- दैनंदिन तणाव: निर्णय न घेता आल्यामुळे सततची मानसिक अस्वस्थता वाढते.
- एकाग्रतेचा अभाव: विचार सतत इकडून तिकडे जात असल्यामुळे कुठल्याही कामात लक्ष लागत नाही.
- स्वतःबद्दल शंका: “माझं मत चूकतं का?” असा आत्मसंदेह निर्माण होतो.
- निद्रानाश आणि थकवा: झोप न लागणे, थकवा वाटणे हे लक्षणं दिसून येतात.
मानसशास्त्रीय संशोधन काय सांगते?
- Leon Festinger ने 1957 मध्ये “Cognitive Dissonance” हे सिद्धांत मांडले. त्यानुसार जेव्हा आपल्या विचारांमध्ये विसंगती असते, तेव्हा मन अस्वस्थ राहतं आणि ही अस्वस्थता कमी करण्यासाठी आपण त्यात समायोजन करतो.
- Carl Jung याने म्हटलंय की, “Your vision will become clear only when you look into your heart.” म्हणजे आपला अंतर्गत संघर्ष हा आपल्या स्वतःच्या अंतरात्म्यातील गोंधळ आहे आणि तो स्पष्ट दिसतो जेव्हा आपण आत डोकावतो.
- Victor Frankl च्या “Logotherapy” सिद्धांतात सांगितले आहे की, जेव्हा आपण आपल्या आयुष्याला अर्थ देऊ लागतो, तेव्हा अनेक संघर्ष ओसरतात.
आपण काय करू शकतो?
1. विचारांचा मागोवा घ्या
स्वतःला लिहून पाहा – काय विचार मनात येतायत? कोणता विचार भावना निर्माण करतो आणि कोणता तर्क?
2. फोकस वाढवा
ध्यान, श्वासावर लक्ष केंद्रित करणे, यामुळे आपलं मन शांत होतं आणि विचारांचा गोंधळ थोडा सुसह्य होतो.
3. स्वतःशी प्रामाणिक रहा
एखादा विचार का येतोय हे समजून घ्या. काहीवेळा तो आपल्याला लपवलेली भीती दाखवतोय. त्या भीतीकडे पाहा.
4. छोट्या गोष्टींवर निर्णय घेण्याचा सराव करा
जेव्हा आपण रोजच्या जीवनात निर्णय घेण्याचा सराव करतो, तेव्हा मोठ्या निर्णयांमध्येही आपल्याला आत्मविश्वास वाटतो.
5. तज्ञांची मदत घ्या
खूप काळ संघर्ष सुरू असेल, तर मानसशास्त्रज्ञ, समुपदेशक यांची मदत घेणं शहाणपणाचं ठरतं.
अंतर्गत संघर्षाचा एक सकारात्मक पैलू
विचारांचा संघर्ष म्हणजे केवळ त्रास नाही, तर तो एक संधी देखील असतो. तो आपल्याला अंतर्मुख होण्याची संधी देतो. आपले निर्णय अधिक सखोल, समजूतदार आणि समतोल होतात. जिथे संघर्ष असतो, तिथे बदलाची शक्यता असते.
एक मनोवैज्ञानिक गोष्ट
अनया ही ३० वर्षांची एक बुद्धिमान स्त्री. तिला नोकरीत उत्तम यश मिळालं होतं. पण तिला सतत वाटायचं की ती आपल्या घरच्यांसाठी वेळ देत नाही. नोकरी सोडावी की नाही, या द्विधा मन:स्थितीत ती होती. या संघर्षामुळे ती नैराश्याच्या उंबरठ्यावर आली.
तिने समुपदेशकाची भेट घेतली. त्याने तिला विचारांमध्ये संतुलन साधायला शिकवलं. नोकरी आणि घर या दोघांमधील “आयुष्याचा अर्थ” शोधायला लावला. आज ती जास्त आनंदी आहे – कारण तिने संघर्षाला नाकारलं नाही, तर त्याला समजून घेतलं.
आपल्या मनात संघर्ष होतो म्हणजे आपण सजग आहोत, जागरूक आहोत. पण हा संघर्ष दीर्घकाळ राहिला तर मानसिक आरोग्यावर परिणाम करू शकतो. म्हणून त्याला दडपून टाकण्यापेक्षा समजून घेणे, त्यावर काम करणे, आणि हळूहळू योग्य दिशा शोधणे हे महत्त्वाचे आहे.
विचारांचा संघर्ष हा आपल्या वाढीचा भाग आहे – त्याला अडथळा नाही तर संकेत समजा. जो काही विचार आता तुमचं मन व्यापून टाकतोय, त्याला नाकारू नका. त्याचं निरीक्षण करा, समजून घ्या, आणि योग्य वेळी योग्य पाऊल उचला.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
👉🏽 क्लिक करा 👈🏽
“आयु‌ष्य खूप सुंदर आहे, आणखीन सुंदर बनवूया”