आपल्या सगळ्यांच्या आयुष्यात असे अनेक क्षण येतात, जेव्हा आपण स्वतःच्या क्षमतेबाबत शंका घेतो. “आपण हे करू शकतो का?” “आपल्यात पुरेशी ताकद आहे का?” असे प्रश्न मनात डोकावतात. पण वास्तव असा आहे की, प्रत्येक माणसाच्या आत काही ना काही विशेष गुण, अद्भुत क्षमता आणि अपार शक्ती दडलेली असते. ही शक्ती जाणून घेण्यासाठी आत्मपरीक्षण, धैर्य आणि योग्य दिशा या गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत.
१. गोपनात दडलेल्या क्षमतांचा शोध
मानसशास्त्रात ‘self-actualization’ ही संकल्पना खूप महत्त्वाची मानली जाते. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ अब्राहम मास्लो याच्या ‘Hierarchy of Needs’ सिद्धांतानुसार, प्रत्येक व्यक्तीचा शेवटचा आणि सर्वोच्च टप्पा म्हणजे self-actualization – म्हणजे स्वतःतील सर्वोत्तम क्षमतांपर्यंत पोहोचणे. पण त्यासाठी माणसाला सर्वप्रथम स्वतःला ओळखायला हवे.
आपल्या जीवनातील अनुभव, अपयश, यश, आपल्या आवडीनिवडी, प्रतिक्रिया – या साऱ्या गोष्टींतून आपल्या अंतर्गत शक्तींचे दर्शन घडते. काही लोक संकटांतून बाहेर पडण्याची विलक्षण क्षमता बाळगतात, काहींच्या विचारसरणीमध्ये नावीन्य असते, तर काही जणांना लोकांना प्रेरणा देण्याची ताकद असते. परंतु ही क्षमता डोळ्यांसमोर येण्यासाठी योग्य मानसिक दृष्टिकोन लागतो.
२. ‘Fixed’ आणि ‘Growth’ Mindset
डॉ. कॅरोल ड्वेक या मानसशास्त्रज्ञाने सांगितलेली ‘Fixed vs Growth Mindset’ ही संकल्पना येथे उपयुक्त ठरते. Fixed mindset असलेले लोक असे मानतात की बुद्धिमत्ता, कौशल्यं आणि प्रतिभा ही जन्मजात असते आणि ती बदलू शकत नाही. याउलट Growth mindset असलेले लोक असे मानतात की मेहनत, सराव आणि शिकण्याच्या प्रक्रियेतून कोणतीही क्षमता विकसित करता येते.
जर तुम्हाला तुमच्यातील शक्ती ओळखायची असेल, तर सर्वप्रथम Growth Mindset अंगीकारणे आवश्यक आहे. कारण ही वृत्ती आपल्याला स्वतःकडे वेगळ्या नजरेने पाहायला शिकवते.
३. अप्रत्यक्ष क्षमतांचा शोध
कधीकधी आपली खरी क्षमता ही आपल्या आवडीच्या किंवा सवयींच्या गोष्टींत लपलेली असते. एखाद्याला सतत निरीक्षण करायची सवय असते, त्यातून तो उत्तम लेखक बनू शकतो. कुणालातरी लहान वयापासून लोकांना समजून घेण्यात रस असतो, त्यातून तो एक चांगला समुपदेशक होऊ शकतो.
Positive Psychology च्या अभ्यासानुसार, आपल्या ‘Signature Strengths’ ओळखणं ही मानसिक आरोग्यासाठीसुद्धा उपयुक्त ठरतं. हे strengths शोधण्यासाठी ‘VIA Character Strengths’ चाचणी वापरली जाते. यामध्ये २४ वैशिष्ट्यं दिली आहेत – जसे की curiosity, creativity, leadership, bravery, gratitude इ. यातून स्वतःचं प्रोफाइल समजून घेऊन आपण पुढील वाटचाल ठरवू शकतो.
४. अनुभवातून घडणाऱ्या क्षमतांना महत्त्व द्या
बर्‍याच वेळा लोक म्हणतात की, “माझ्यात काही विशेष नाही.” पण जीवनात आलेले अनुभव, अडचणी, यश-अपयश या सगळ्यांतून आपले खरे सामर्थ्य घडते. एखाद्या कठीण प्रसंगात आपण जशी भूमिका घेतो, त्या क्षणी आपले अंतरात्मा आपल्याला दाखवते की, आपण किती सक्षम आहोत.
मानसशास्त्रातील ‘Resilience’ ही संकल्पना याबाबत अत्यंत उपयुक्त आहे. Resilience म्हणजे संकटांवर मात करण्याची आणि पुन्हा उभे राहण्याची क्षमता. ही क्षमता प्रत्येकात असते – पण ती आपल्या वर्तनातून आणि विचारांतून बाहेर येते.
५. ध्यान आणि आत्मचिंतन: अंतर्मनाशी संवाद
आपल्या मनात दडलेल्या क्षमतांना जागं करण्यासाठी ध्यान, जर्नल लेखन, किंवा ‘Self-reflection’ हे साधने अत्यंत प्रभावी आहेत. ध्यानाद्वारे आपल्या अंतर्मनाशी संवाद साधता येतो. अनेक संशोधनांमध्ये असं आढळलं आहे की नियमित ध्यान केल्याने आत्मविश्वास वाढतो, मानसिक स्पष्टता येते, आणि व्यक्ती स्वतःला अधिक चांगल्या पद्धतीने समजू शकते.
६. समाज आणि संवादाचं महत्त्व
कधी कधी दुसऱ्या व्यक्तीच्या बोलण्यातून आपल्याला आपली क्षमता समजते. म्हणूनच चांगल्या मार्गदर्शकांची, मित्रांची किंवा समुपदेशकांची भूमिका इथे अत्यंत महत्त्वाची ठरते. Social reinforcement किंवा सामाजिक प्रोत्साहन, हे आत्मशोधाच्या प्रवासात अत्यंत आवश्यक आहे.
७. अपयशाला सामोरे जाण्याची वृत्ती
आपल्याला काहीतरी करून दाखवायचं असेल, तर अपयश येणारच. परंतु अपयश म्हणजे आपण कमी शक्तिशाली आहोत, असं नव्हे. मानसशास्त्र सांगतं की अपयश ही क्षमता विकसित होण्याची एक पायरी असते. यावर डॉ. अँजेला डकवर्थ यांनी “Grit” या संकल्पनेवर मोठा अभ्यास केला आहे. Grit म्हणजे दीर्घकालीन उद्दिष्टांसाठी चिकाटीने प्रयत्न करत राहणे. ही वृत्ती तुमच्यातील शक्ती सतत उजळत ठेवते.
८. स्वतःच्या क्षमतेवर विश्वास ठेवणे
‘Self-efficacy’ हा मानसशास्त्रीय शब्द यासाठी वापरला जातो – म्हणजे एखादं काम पूर्ण करण्याची स्वतःवर असलेली विश्वासाची भावना. डॉ. अल्बर्ट बॅन्डुरा यांनी सांगितल्याप्रमाणे, Self-efficacy चा थेट संबंध आपल्या कृती, प्रयत्न आणि यशाशी असतो. म्हणजे, जर तुम्हाला स्वतःवर विश्वास असेल की तुम्ही एखादं उद्दिष्ट गाठू शकता, तर तुमचं मन त्या दिशेने काम करायला सुरुवात करतं.
उपसंहार: तुमच्यात अपार शक्ती आहे
प्रत्येक माणसाच्या आत एक अशी दिव्य शक्ती असते जी कोणत्याही परिस्थितीला सामोरं जाऊ शकते, नव्या गोष्टी शिकू शकते आणि आपलं आयुष्य अधिक चांगलं बनवू शकते. गरज आहे ती फक्त त्या शक्तीला ओळखण्याची, स्वीकारणाची आणि त्याचा योग्य उपयोग करण्याची.
जगामध्ये कित्येक असे लोक आहेत ज्यांनी अगदी सामान्य स्थितीतून असामान्य गोष्टी साध्य केल्या – केवळ स्वतःवर विश्वास ठेवून. म्हणूनच, तुमच्या आत दडलेल्या क्षमतांना ओळखा, कारण तुमच्यात खूप काही साध्य करण्याची शक्ती आहे. त्या शक्तीला चालना द्या, मनाला मुक्त करा, आणि आयुष्याच्या वाटचालीला नवा अर्थ द्या.
धन्यवाद!
क्लिक करा 