आजच्या स्पर्धात्मक जगात करिअर निवडताना अनेक तरुण-तरुणी गोंधळलेल्या अवस्थेत सापडतात. त्यांच्या मनात असंख्य शक्यता असतात, पण निर्णय घ्यायची वेळ आली की त्यांना घाबरवणारी एक अनिश्चितता सतत भेडसावत असते. आणि अशा वेळी पालक म्हणून आपण काय करतो? अनेकदा आपण सल्ला देतो, आपल्या अनुभवांवरून मार्गदर्शन करतो, पण बऱ्याच वेळा हे प्रोत्साहन देण्याऐवजी अनवधानाने दबाव बनते.
या लेखामध्ये आपण पाहूया की मानसशास्त्राच्या आधारावर पालकांनी आपल्या करिअरच्या वाटचालीत गोंधळलेल्या मुलांना योग्य प्रकारे कसे प्रोत्साहन द्यावे.
१. गोंधळ ही एक नैसर्गिक अवस्था आहे – ती नाकारू नका
मानसशास्त्रानुसार किशोरावस्था ते तारुण्याच्या सुरुवातीपर्यंतचा काळ (सुमारे वय १६-२५) हा ‘identity vs role confusion’ चा टप्पा असतो (Erik Erikson – Psychosocial Development Theory). या काळात मुलं आपली ओळख निर्माण करत असतात आणि कोणते क्षेत्र निवडायचे, हे ठरवताना त्यांच्यामध्ये गोंधळ निर्माण होणं हे सामान्य आहे.
पालकांनी काय करावे?
- त्यांच्या गोंधळाची खिल्ली उडवू नका.
- त्यांना विचार करण्यासाठी वेळ द्या.
- “तुला काहीच ठरवता येत नाही” असे म्हणणे टाळा.
२. संवाद – यशस्वी प्रोत्साहनाचा गाभा
Harvard University च्या एका संशोधनानुसार, मुलांशी सलग संवाद ठेवणाऱ्या पालकांचे मूल निर्णयक्षमतेत अधिक सक्षम असते. संवाद हे केवळ प्रश्नोत्तरांचे माध्यम नसून, त्यातून आपण त्यांच्या मनाचा आरसा पाहू शकतो.
कसे संवाद साधावा?
- “तुला काय वाटतं?” हा प्रश्न वारंवार विचारला पाहिजे.
- त्यांचे विचार ऐकताना मध्येच तोडू नका.
- तुमचे निर्णय त्यांच्यावर लादण्यापेक्षा, त्यांच्या विचारांची दखल घ्या.
३. “यश” ही संकल्पना स्पष्ट करा
पालक म्हणून आपल्याला वाटते की चांगली नोकरी, उच्च पगार हेच करिअरचे यश आहे. पण मानसशास्त्र सांगते की Subjective Well-being म्हणजे माणसाने स्वतःला कसे वाटते, हे जास्त महत्त्वाचे असते. एखादी व्यक्ती खूप पैसे कमावत असेल तरी ती आनंदी नसेल, आणि दुसरीकडे एखादी माणूस कमी मिळकतीत समाधानी आयुष्य जगत असेल.
मुलांना काय समजवा?
- स्वतःच्या आवडीनुसार क्षेत्र निवडणे हेच दीर्घकाळ टिकणाऱ्या यशाचे सूत्र आहे.
- समाज काय म्हणतो, यापेक्षा आपण स्वतः काय अनुभवतो, हे महत्त्वाचे आहे.
४. अपयश स्वीकारण्याची मानसिक तयारी
मुलं जेव्हा करिअरमध्ये गोंधळतात, तेव्हा अनेकदा अपयशाला घाबरून काही ठरवू शकत नाहीत. पालकांनी त्यांना हे शिकवणे आवश्यक आहे की अपयश हे यशाचा भाग आहे आणि चुकणं म्हणजे शेवट नाही.
Albert Bandura यांच्या Self-efficacy theory नुसार, मुलांना जर वाटले की ते काहीतरी करू शकतात, तर ते यशस्वी होण्याची शक्यता अधिक असते.
आणि ही विश्वासाची भावना कशी निर्माण होते? अपयशानंतरही जेव्हा पालक त्यांच्या पाठीशी उभे राहतात.
प्रोत्साहन कसे द्यावे?
- “पुन्हा प्रयत्न कर, तू यशस्वी होशील.”
- “तू चुकलास, पण तू काही कमी नाहीस.”
- त्याच्या चुकांतून त्याने काय शिकलं हे विचारून त्याला आत्ममूल्य द्या.
५. त्यांच्याबरोबर करिअरचे पर्याय शोधा
मुलांना “तुला डॉक्टर व्हायचं आहे का?” असा एकच पर्याय न विचारता, “तुला जीवशास्त्र आवडतं, त्यातून तुला काय करायला आवडेल?” असं विचारा.
John Holland च्या करिअर थिअरीनुसार, व्यक्तिमत्वाच्या सहा प्रकारांनुसार (Realistic, Investigative, Artistic, Social, Enterprising, Conventional) नोकऱ्यांची मॅचिंग असते. या आधारे करिअर मार्गदर्शन केल्यास जास्त समाधानकारक परिणाम मिळतो.
मदत कशी करावी?
- त्यांच्याशी चर्चा करताना त्यांचे गुण, स्वभाव, आवडी लक्षात घ्या.
- त्यांना करिअर काउन्सिलिंगला घेऊन जा.
- Job shadowing किंवा Internship साठी त्यांना संधी द्या.
६. सामाजिक दबाव टाळण्यासाठी मानसिक बळ द्या
“पडोसीचा मुलगा IIT मध्ये गेला” किंवा “तुझ्या वर्गातली अमृता MBA करत आहे” अशा तुलना टाळा. मानसशास्त्र सांगते की तुलना केल्याने मुलांमध्ये inferiority complex निर्माण होतो.
त्यांना काय शिकवावे?
- “तुझ्या वाटेवर तू चाल. तुला जे योग्य वाटतं ते कर.”
- “प्रत्येक माणसाचा प्रवास वेगळा असतो.”
- समाजाच्या अपेक्षेपेक्षा स्वतःच्या आनंदाला प्राधान्य दे.
७. भावनिक आधार हा खूप मोठा आधार असतो
मुलांचं आत्मभान हे त्यांच्याशी असणाऱ्या आपुलकीच्या नात्यांवर आधारित असतं. पालकांच्या प्रोत्साहनाने त्यांच्या मेंदूतील dopamine नावाच्या रसायनाचे प्रमाण वाढते, जे आनंद आणि प्रेरणा यासाठी जबाबदार असते.
म्हणूनच,
- दररोज त्यांना एक सकारात्मक वाक्य सांगा.
- त्यांच्यावरचा विश्वास बोलून दाखवा.
- त्यांच्या छोट्या यशांचाही आनंद साजरा करा.
८. “तू जे ठरवशील, मी तुझ्यासोबत आहे” – ही भावना मुलांसाठी संजीवनी
एकदा का मुलाला हे जाणवलं की त्याच्या निर्णयात पालक त्याच्याबरोबर आहेत, त्याचं मन खंबीर होतं.
म्हणूनच,
- तुम्ही सहमत नसाल, तरी त्याचा निर्णय ऐका.
- त्याला पर्याय सुचवा, पण निर्णय त्याचाच असू द्या.
- आपल्या मुलाच्या स्वप्नांना आपला आधार द्या, त्यात अडथळा बनू नका.
शेवटी – प्रोत्साहन म्हणजे केवळ शब्द नव्हे, ती एक भावना आहे
मुलांच्या करिअरबाबतचा गोंधळ हा त्यांच्या मानसिक घडणीचा भाग आहे. त्या गोंधळात तुम्ही त्यांना ‘योग्य सल्ला देणारा’ न राहता, ‘त्यांचा साथीदार’ बनलात, तरच ते आत्मविश्वासाने निर्णय घेतील.
प्रोत्साहन देणे म्हणजे ‘हे कर’ सांगणे नव्हे, तर ‘तू जे ठरवशील त्यावर माझा विश्वास आहे’ हे समजवणे होय. आणि असा आत्मविश्वास निर्माण करणारे पालक आपल्या मुलांना केवळ चांगले करिअरच नव्हे, तर चांगले आयुष्यही देऊ शकतात.
आजच मुलांचं योग्य करीअर कॉउन्सिलिंग करून घ्या. यासंदर्भात खालीलप्रमाणे संपूर्ण माहिती नमूद करण्यात आलेली आहे. Online Career Counseling द्वारे निरनिराळ्या मानसशास्त्रीय किंवा करिअर चाचण्या घेऊन मुलांची योग्य करिअरची दिशा ठरवूया. Online असल्याने पालकांना आणि मुलांना कोठेही यायची-जायची गरज नाही.
