मानवाच्या मनाची एक विलक्षण प्रवृत्ती म्हणजे तो सतत कोणत्या ना कोणत्या विचारात गुंतलेला असतो. हे विचार बहुतेक वेळा भूतकाळ किंवा भविष्याशी संबंधित असतात. भूतकाळात घडलेली दुःखद घटनं, चुका किंवा अपयश हे मनात पुन्हा पुन्हा रुंजी घालतात, तर भविष्याकडे पाहताना चिंता, भीती आणि अनिश्चितता वाटते. अशा परिस्थितीत मन वर्तमान क्षणाकडे दुर्लक्ष करतं आणि खरा आनंद डोळ्यांसमोर असतानाही हरवतो.
मानसशास्त्र असं सुचवतं की, मानसिक आरोग्य उत्तम ठेवायचं असेल, तर वर्तमान क्षणात जगण्याची कला आत्मसात करणं गरजेचं आहे.
भूतकाळ, भविष्य आणि मन: मानसशास्त्रीय विश्लेषण
डॉ. एखार्ट टोले यांच्या ‘The Power of Now’ या सुप्रसिद्ध पुस्तकात असं नमूद करण्यात आलंय की, “You are not your mind.” म्हणजेच, मन जरी सतत विचार करत असलं, तरी आपण त्या विचारांचे बंधन नाही. भूतकाळ जरी आपल्यावर प्रभाव टाकत असेल, तरी त्यात अडकून राहणं ही सवय मानसिक अशांततेला निमंत्रण देतं.
भूतकाळात जगणं:
भूतकाळातील घटना अनेकदा आपल्या भावना, निर्णय आणि वागणूक ठरवतात. ‘रमेश मला दुखावून गेला, त्यामुळे मी आता कोणावर विश्वास ठेवत नाही,’ अशा प्रकारच्या विचारांनी मनाचं स्वातंत्र्य हरवतं. मानसशास्त्रात याला rumination असं म्हटलं जातं – एखाद्या नकारात्मक विचारात पुन्हा पुन्हा गुरफटून जाणं.
Clinical Psychology Review या जर्नलमध्ये प्रकाशित एका संशोधनानुसार, जे लोक वारंवार भूतकाळातील गोष्टी विचारात घेतात, त्यांना नैराश्याची आणि चिंता विकारांची शक्यता अधिक असते.
भविष्यात जगणं:
याउलट, भविष्याची चिंता – म्हणजे ‘future anxiety’ – ही देखील मानसिक स्वास्थ्यासाठी घातक ठरते. ‘माझं पुढे काय होणार?’, ‘मी यशस्वी होईन का?’ अशा प्रश्नांनी भरलेलं मन सध्याचा क्षण उपभोगण्याचं विसरतं.
२००७ मध्ये Journal of Anxiety Disorders मध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासानुसार, जे लोक सतत भविष्याची चिंता करतात, त्यांचं cognitive performance कमी होतं आणि त्यांचं आयुष्यातील समाधानाचं प्रमाणही घटतं.
वर्तमान क्षणात जगण्याचे मानसशास्त्रीय फायदे
1. मानसिक शांतता:
वर्तमान क्षणाकडे लक्ष केंद्रीत केल्यास मन निरर्थक विचारांतून मुक्त होतं. मन शांत राहिलं, की भावनिक सुसंतुलन टिकवणं शक्य होतं.
2. चिंता आणि नैराश्य कमी होणं:
Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT) या उपचार पद्धतीमध्ये, वर्तमान क्षणाकडे लक्ष केंद्रीत करणं हे नैराश्यावर मात करण्याचं प्रभावी साधन मानलं जातं.
3. कार्यक्षमतेत वाढ:
जेंव्हा मन भूतकाळ वा भविष्यात न अडकता वर्तमानात एकाग्र होतं, तेंव्हा आपली एकूण कार्यक्षमता वाढते. Harvard Business Review मधील एका रिपोर्टनुसार, वर्तमान क्षणात राहणारे कर्मचारी अधिक उत्पादनक्षम असतात.
4. नातेसंबंधात सुधारणा:
वर्तमान क्षणात राहणं म्हणजे समोरच्या व्यक्तीकडे पूर्ण लक्ष देणं. अशा संवादाने आपुलकी आणि विश्वास वाढतो.
वर्तमानात जगण्याचे मानसशास्त्रीय मार्ग
1. Mindfulness सराव करा:
Mindfulness म्हणजे सध्या जे घडतंय त्यावर पूर्ण लक्ष देणं. उदाहरणार्थ, अन्न खाताना त्याचा सुगंध, चव, पोत याकडे लक्ष देणं.
American Psychological Association च्या संशोधनानुसार, दररोज 10 मिनिटं Mindfulness सराव केल्याने मानसिक आरोग्य लक्षणीय सुधारतं.
2. श्वासावर लक्ष केंद्रित करा:
कधीही मन भूतकाळ किंवा भविष्याच्या विचारात अडकताना जाणवलं, की दोन मिनिटं डोळे बंद करून फक्त श्वास घेण्याकडे लक्ष द्या. ही पद्धत थेट parasympathetic nervous system सक्रिय करते, जे मन शांत करतं.
3. Gratitude Journaling:
दररोज रात्री झोपण्याआधी तीन गोष्टी लिहा ज्या तुमच्या दिवसात चांगल्या घडल्या. यामुळे मन सकारात्मकतेकडे वळतं आणि वर्तमानाची जाणिव अधिक गहिर होत जाते.
4. Acceptance (स्वीकार):
भूतकाळ बदलता येत नाही, आणि भविष्यावर संपूर्ण नियंत्रण शक्य नाही. त्यामुळे ‘जे आहे ते आहे’ असं स्वीकारणं ही सर्वात मोठी मानसिक ताकद आहे. Acceptance and Commitment Therapy (ACT) मध्ये यावर विशेष भर दिला जातो.
5. Meditation:
ध्यान हे मनाला वर्तमान क्षणात आणण्यासाठी एक अत्यंत प्रभावी साधन आहे. ध्यान करताना आपलं मन सध्या काय अनुभवतंय – हे नोंदवणं, आणि जेंव्हा मन भरकटतं तेंव्हा सौम्यतेने पुन्हा वर्तमानात परत आणणं हा सवयीचा भाग आहे.
एक छोटं उदाहरण
आर्या ही ३० वर्षांची एक काम करणारी स्त्री. तिचं मन सतत भूतकाळात घडलेल्या अपयशांत अडकलेलं असायचं. ‘माझं ते नोकरी बदलणं चुकीचं होतं,’ ‘मी ते रिलेशनशिप तुटू दिलं,’ असे विचार तिला झोपू देत नव्हते.
तिने एक Mindfulness कोर्स जॉइन केला. सुरुवातीला तिला वाटलं की, ‘ही काही माझ्यासाठी नाही.’ पण हळूहळू रोज १० मिनिटांचा ध्यान, श्वासावर लक्ष, आणि दररोज दिवसाच्या सुंदर गोष्टी लिहिणं – या सरावांनी तिचं जीवनच बदललं.
ती म्हणते, “भूतकाळातील गोष्टी मी विसरले नाहीये, पण आता त्या माझ्या आयुष्यावर हुकूमत करत नाहीत. मी वर्तमानात जगते आणि हेच खऱ्या अर्थाने जगणं आहे.”
“Yesterday is history, tomorrow is a mystery, but today is a gift. That’s why it’s called the present.”
हे वाक्य किती सार्थ आहे! मानसशास्त्र, ध्यानधारणा, आणि मानसिक आरोग्याचे अभ्यास हे स्पष्ट सांगतात की ‘आता’ हेच खरं अस्तित्व आहे.
वर्तमान क्षणात जगणं म्हणजे दु:ख टाळणं नाही, तर त्याचं भान ठेवून सजगपणे पुढे जाणं. भूतकाळ शिकवतो, भविष्य प्रेरणा देतो, पण जीवन फक्त वर्तमानात घडतं.
म्हणूनच –
‘वर्तमान क्षणात जगायला शिका, कारण भूतकाळ गेला आहे आणि भविष्य अनिश्चित आहे.’
धन्यवाद!
क्लिक करा 