आपल्यापैकी बरेच लोक “कम्फर्ट झोनमधून बाहेर पडा” हे वाक्य सतत ऐकत असतो. हे वाक्य खूप प्रेरणादायी वाटते, पण याचा अर्थ काय? आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून विचार केला, तर हे खरंच आपल्या वैयक्तिक वाढीसाठी उपयुक्त ठरतं का? या लेखात आपण याच विषयाचा सखोल मानसशास्त्रीय आणि व्यवहारिक आढावा घेणार आहोत.
कम्फर्ट झोन म्हणजे काय?
कम्फर्ट झोन म्हणजे आपण जिथे सुरक्षित, आरामदायक, आणि ओळखीच्या परिस्थितीत असतो ती मानसिक स्थिती. यात धोका कमी असतो, चिंता कमी असते, आणि गोष्टी पूर्वानुभवांवर आधारित असतात. उदा., दररोज ठरलेल्या वेळेस उठणं, तीच नोकरी, तीच माणसं, आणि ठरावीक कामांची पुनरावृत्ती — हे सगळं कम्फर्ट झोनचं उदाहरण आहे.
या झोनमध्ये राहणं आपल्याला तात्पुरती शांती देते. पण दीर्घकालीन दृष्टीने, आपली मानसिक, व्यावसायिक, आणि वैयक्तिक वाढ या झोनमध्ये होणं अत्यंत मर्यादित असतं.
मानसशास्त्र काय सांगतं?
1. यर्क्स-डॉडसन सिद्धांत (Yerkes-Dodson Law):
हे सिद्धांत असं सांगतो की, एखाद्या व्यक्तीचा परफॉर्मन्स हा एका विशिष्ट प्रमाणातील तणावाने सुधारतो. परंतु, तणाव खूप जास्त झाला तर परफॉर्मन्स घसरतो. म्हणजेच, थोडा ताण किंवा आव्हान गरजेचं असतं — जो आपल्याला कम्फर्ट झोनमधून बाहेर येताना अनुभवता येतो.
2. न्यूरोप्लास्टिसिटी (Neuroplasticity):
मानवी मेंदू हा सतत बदलतो, नवीन अनुभव, शिकण्याच्या प्रक्रियेमुळे मेंदूत नवीन “न्यूरल पथ” तयार होतात. जेव्हा आपण कम्फर्ट झोनच्या बाहेर काही वेगळं करत असतो, तेव्हा मेंदू स्वतःला नवीन आव्हानांशी जुळवून घेतो, आणि त्यामुळे आपली मानसिक क्षमता वाढते.
कम्फर्ट झोनमध्ये अडकण्याचे धोके
- सृजनशीलतेचा अभाव: सतत एका प्रकारच्या कामात गुंतल्यामुळे कल्पकता मर्यादित होते.
- आत्मविश्वासात घट: नव्या गोष्टींना सामोरं न गेल्यामुळे स्वतःवरील विश्वास कमी होतो.
- नात्यांमध्ये गुदमरलेपणा: बदलांना नकार दिल्यामुळे नात्यांमध्ये संवादाची मर्यादा निर्माण होते.
- करिअरमध्ये ठप्पपणा: जोखीम न घेण्याची सवय आपल्याला संधींपासून दूर ठेवते.
कम्फर्ट झोनच्या बाहेर पडल्यावर काय घडतं?
1. शिकण्याचा झपाटा वाढतो:
नवीन परिस्थिती आपल्याला अनोळखी वाटते. त्यामुळे मेंदू अधिक सचेत होतो, निरीक्षणशक्ती तीव्र होते आणि शिकण्याची क्षमता वाढते.
2. आत्मविश्वास बळकट होतो:
एकदा आपण एखादं कठीण काम केलं की, आपल्याला “मी हे करू शकतो” याचा अनुभव येतो. हेच अनुभव आत्मविश्वासात भर घालतात.
3. अपयश पचवण्याची क्षमता वाढते:
नवीन गोष्टी करताना अपयश येणारच. पण त्यातून शिकून पुढे जाण्याची वृत्ती विकसित होते.
4. सर्जनशील विचारसरणी तयार होते:
अनपेक्षित अडचणींवर मार्ग शोधताना विचारप्रक्रिया अधिक लवचिक आणि सर्जनशील होते.
संशोधन काय सांगतं?
1. हार्वर्ड बिझनेस रिव्ह्यूमधील एक अभ्यास:
या अभ्यासात असं दिसून आलं की, जे कर्मचारी सतत नवीन जबाबदाऱ्या स्वीकारतात आणि आव्हानं घेतात, त्यांचं कामगिरीचे प्रमाण इतरांपेक्षा अधिक असतं. त्यांनी लवकर प्रमोशन मिळवलं आणि ते मानसिक दृष्टिकोनातून अधिक समाधानी होते.
2. स्टँडफोर्ड युनिव्हर्सिटीचे Carol Dweck यांचे “Growth Mindset” संशोधन:
त्यांनी दाखवून दिलं की, ज्या व्यक्ती “मी शिकू शकतो” या विचाराने जगतात, त्या सतत कम्फर्ट झोनमधून बाहेर पडून स्वतःला नव्याने घडवतात.
कम्फर्ट झोनमधून बाहेर पडण्यासाठी काही मानसशास्त्रीय उपाय
1. छोट्या पावलांनी सुरुवात करा:
एकदम मोठी जोखीम घेण्याऐवजी दररोज काही नवीन करा — जसं की नवीन मार्गाने ऑफिसला जा, नवीन व्यायाम प्रकार करा, किंवा अनोळखी व्यक्तीशी संवाद साधा.
2. स्वतःशी संवाद साधा:
“माझं काय होईल?” या भीतीऐवजी “माझ्याकडून काय शिकता येईल?” असा विचार करा. स्वतःला नकारात्मकतेपासून बाहेर काढा.
3. फेल होण्याची परवानगी द्या:
आपण परिपूर्ण असायलाच हवं असं नाही. चुका झाल्या तर चालतात — त्या शिकण्यासाठीच असतात.
4. स्वतःचं मूल्य नव्या निकषांवर ठरवा:
सुरक्षिततेवर आधारित नव्हे तर शिकण्यावर आधारित मूल्यं स्वतःत रुजवा.
खऱ्या जीवनातील उदाहरण
स्वप्निल नावाचा एक युवक, IT क्षेत्रात नोकरी करत होता. आठवड्याचे ५ दिवस, ठरलेली कामं, ठरलेलं रुटीन. सुरुवातीला त्याला बरं वाटलं, पण पुढे त्याला कंटाळा यायला लागला. तो आपल्यात काही खास नाही असं मानू लागला.
एक दिवस त्याने ठरवलं की, संध्याकाळी वेळ मिळेल तेव्हा तो पब्लिक स्पीकिंग शिकेल. त्याने एका लोकल क्लबमध्ये जाऊन बोलायला सुरुवात केली. सुरुवातीला खूप घाबरला, चुका केल्या. पण हळूहळू तो खुलत गेला. त्याचं व्यक्तिमत्त्व खुललं. आज तो एका मोठ्या कंपनीचा ट्रेनर आहे. हे सगळं त्याने कम्फर्ट झोनमधून बाहेर पडलं म्हणून शक्य झालं.
कम्फर्ट झोनमध्ये राहणं सोपं वाटतं, पण वाढ, शिकणं, सर्जनशीलता आणि खऱ्या संधी यापैकी काहीही आपल्याला त्या झोनमध्ये राहून मिळत नाही. आपल्याला स्वतःत बदल घडवायचा असेल, आत्मविश्वास वाढवायचा असेल, आणि जीवनात खऱ्या अर्थाने समाधान मिळवायचं असेल, तर आपल्याला अधूनमधून स्वतःला बाहेर ढकलावंच लागतं.
खरंच, खरी वाढ कम्फर्ट झोनच्या पलीकडेच होते.
धन्यवाद!
क्लिक करा 