जीवनात कितीही संकटं आली, अडथळे आले, हरवलेली दिशा आणि हरवलेले आत्मभान यामध्ये जो एक भावनिक आणि मानसिक आधार देतो, तो म्हणजे “आशा”. आशा म्हणजे एक अशी अंतर्गत ज्योत आहे जी अंधारातही विझत नाही. ती पुन्हा उभी राहण्याची, संघर्ष करण्याची, आणि शेवटी काहीतरी चांगलं होईल ही भावना जागृत ठेवते.
आशेचा मानसशास्त्रीय अर्थ
मानसशास्त्रात “Hope” ही संकल्पना खूप महत्त्वाची मानली जाते. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ Charles R. Snyder यांनी “Hope Theory” मांडली आहे. त्यांच्या मते आशा म्हणजे केवळ सकारात्मक विचार नाही, तर ती एक मानसिक प्रक्रिया आहे ज्यात लक्ष्य ठरवणं (goal-setting), त्या दिशेने वाट शोधणं (pathway thinking) आणि प्रयत्न करत राहणं (agency thinking) हे घटक असतात.
याचा अर्थ असा की, एखादी व्यक्ती जेव्हा जीवनात अडचणीत असते, तेव्हा ती स्वतःसाठी काही उद्दिष्ट ठरवते, त्या उद्दिष्टाकडे पोहोचण्यासाठी मार्ग शोधते आणि त्या मार्गावर सातत्याने प्रयत्न करत राहते – हीच आशेची खरी ताकद असते.
आशेचे मानसशास्त्रीय फायदे
- तणाव कमी होतो:
संशोधनातून सिद्ध झाले आहे की, ज्यांच्यामध्ये आशा जास्त असते अशा व्यक्तींना तणावाशी सामना करणं अधिक सोपं जातं. त्यांचं coping mechanism चांगलं असतं. - चांगले मानसिक आरोग्य:
Psychological Science मध्ये प्रकाशित एका अभ्यासानुसार, आशावादी व्यक्तींमध्ये डिप्रेशन, चिंता आणि न्यूनगंडाचे प्रमाण कमी असते. - चांगली निर्णयक्षमता:
आशावादी लोक निर्णय घेताना शक्यता, पर्याय आणि दीर्घकालीन परिणाम याचा विचार अधिक चांगल्या पद्धतीने करू शकतात. - नातेसंबंधात सुधारणा:
आशावादी लोक इतरांवर अधिक विश्वास ठेवतात, त्यांना समजून घेतात आणि संकटाच्या काळात आधार देतात. त्यामुळे नातेसंबंध अधिक स्थिर राहतात.
आशेचा अनुभव : एका गोष्टीतून
मंजिरी नावाची एक तरुणी, खेड्यातून शहरात शिकायला आली होती. घरची परिस्थिती बेताची. शहरात नवीन, कोणी ओळखीचे नाहीत. शिकताना आर्थिक अडचणी, मानसिक एकटेपणा, अनेकदा अपयश… पण एक गोष्ट तिच्या मनात ठाम होती – “मी काहीतरी चांगलं करेन.”
तिने काही दिवस रात्री स्वयंपाकगृहात काम केलं, मग अभ्यास केला. परीक्षा पहिल्यांदा उत्तीर्ण झाली नाही, पण तिने हार मानली नाही. चार वर्षांनी ती एक यशस्वी डॉक्टर झाली. जेव्हा तिला विचारण्यात आलं की एवढ्या अडचणी असूनही तू कशी जिंकलीस? तिचं उत्तर होतं – “माझ्याकडे पैसा नव्हता, वेळ नव्हता, पण आशा होती. तीच मला चालत राहायला मदत करत होती.”
Neuroscience काय सांगते?
तुमच्या मेंदूत “डोपामिन” नावाचं एक न्यूरोकेमिकल असतं जे आनंद आणि आशेच्या भावना निर्माण करतं. जेव्हा आपण भविष्याबद्दल सकारात्मक विचार करतो, तेव्हा डोपामिनची पातळी वाढते आणि त्यामुळे आपला मूड चांगला राहतो. त्यामुळेच आशावादी विचार फक्त मानसिक दृष्टिकोन नसून, मेंदूच्या रासायनिक प्रक्रियेशी निगडित आहे.
आशेच्या अभावाचे परिणाम
ज्यांच्याकडे आशा नसते, त्यांना अनेक मानसिक त्रास होऊ शकतात:
- निराशा आणि डिप्रेशन:
सतत नकारात्मक विचार, उदासपणा, आणि जीवनात काहीही उरलेलं नाही अशी भावना. - आत्महत्येचा विचार:
World Health Organization (WHO) नुसार, आत्महत्या करणाऱ्या अनेक व्यक्तींमध्ये आशेचा पूर्ण अभाव आढळतो. - नातेसंबंध तुटतात:
जेव्हा व्यक्ती स्वतःकडे आणि भविष्याकडे सकारात्मक दृष्टीने पाहू शकत नाही, तेव्हा ती इतरांपासून दूर होते.
आशा वाढवण्यासाठी काय करता येईल?
- ध्यान आणि स्व-चिंतन (Meditation & Reflection):
मनात अडकलेल्या नकारात्मक विचारांना बाजूला ठेवण्यासाठी ध्यान खूप उपयुक्त आहे. दररोज काही मिनिटं शांत बसून, स्वतःशी प्रामाणिक संवाद साधा. - लहान ध्येयं ठरवा:
एकदम मोठं स्वप्न बघण्याऐवजी, छोटी-छोटी ध्येयं ठेवा आणि त्यांचं यश साजरं करा. - चांगल्या लोकांच्या सहवासात रहा:
सकारात्मक आणि प्रेरणादायक लोकांचा सहवास मनात आशा जागवतो. - कृतज्ञता व्यक्त करा:
दररोज किमान ३ गोष्टींसाठी कृतज्ञता व्यक्त करा. यामुळे मन आनंदी राहायला शिकतं. - कहाण्या, लेख वाचा:
प्रेरणादायक आत्मचरित्रं, संघर्षमय कहाण्या वाचल्याने आपल्याला सुद्धा आपल्या क्षमतांवर विश्वास बसतो.
शेवटचा विचार
आशा ही केवळ एक भावना नाही, ती एक मानसिक ऊर्जा आहे. ही ऊर्जा आपल्याला संकटात सुद्धा टिकवून ठेवते, पुन्हा उभं राहण्याची ताकद देते. कितीही अंधार असला तरी आशेची ज्योत विझू देऊ नका, कारण तीच तुम्हाला मार्ग दाखवते.
तुम्ही हरलात असं समजण्याआधी एकदा स्वतःला विचारून बघा – “मी अजून प्रयत्न करू शकतो का?” आणि मनातल्या शांत कोपऱ्यातून एक आवाज नक्की येईल – हो! अजून शक्य आहे!
धन्यवाद!
क्लिक करा 