आपलं आयुष्य हे एका प्रवासासारखं आहे. या प्रवासात आपल्याला अनेक अडथळे, संकटं, निर्णयाचे क्षण आणि ताणतणाव अनुभवायला मिळतात. कधी वाटतं की आपण खूप अडकलो आहोत, काहीच मार्ग उरत नाही, सगळं संपलंय. पण खरं सांगायचं तर प्रत्येक समस्येला एक तरी उपाय नक्की असतो — गरज असते ती फक्त शांतपणे विचार करण्याची. मानसशास्त्रदेखील हेच सांगतं की संकटात शांत राहणं हेच सर्वात मोठं मानसिक सामर्थ्य आहे.
१. समस्या आणि मनाची पहिली प्रतिक्रिया
कुठलीही अडचण आली की, मेंदूची सुरुवातीची प्रतिक्रिया ही ‘फाइट, फ्लाइट किंवा फ्रीझ’ अशी असते. या अवस्थेत आपला मेंदू केवळ संकट टाळण्यासाठी किंवा त्यावर ताबडतोब प्रतिक्रिया देण्यासाठी कार्यरत होतो. त्यामुळे आपण अनेकदा अतिसंवेदनशील होतो, चुकीचे निर्णय घेतो किंवा मग पूर्णतः गोंधळून जातो.
डॉ. डॅनियल गोलमन यांच्या इमोशनल इंटेलिजन्सवरील संशोधनातून हे स्पष्ट झालं आहे की, जेव्हा आपण एखाद्या भावनिक झटक्याच्या वेळी काही काळ थांबून शांत राहतो, तेव्हा आपला प्री-फ्रंटल कॉर्टेक्स (मेंदूचा विचार करणारा भाग) पुन्हा अ‍ॅक्टिव्ह होतो आणि आपण समस्येकडे तार्किक नजरेने पाहू लागतो.
२. शांततेने विचार करणं म्हणजे काय?
शांततेने विचार करणं याचा अर्थ ‘काहीच न करणं’ असा नाही. तर याचा अर्थ आहे — स्वतःला क्षणभर थांबवणं, प्रतिक्रिया देण्याऐवजी निरीक्षण करणं, आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवून त्या पूर्णपणे समजून घेणं आणि नंतर उपायांचा विचार करणं.
जपानी मानसशास्त्रात ‘मो-नो-वारे’ ही संकल्पना आहे — ज्याचा अर्थ आहे प्रत्येक गोष्ट ही क्षणिक असते. म्हणजेच, संकटं देखील कायमस्वरूपी नसतात. त्यामुळे त्या क्षणाचं गांभीर्य स्वीकारूनही, त्यावर शांतपणे उपाय शोधणे शक्य होतं.
३. मानसिक स्पष्टता आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता
मानसिक स्पष्टता (Mental Clarity) म्हणजे सध्याच्या परिस्थितीकडे पूर्वग्रहशून्य, शांत आणि स्पष्ट नजरेने पाहणे. संशोधन दर्शवते की जे लोक ध्यान, श्वसन तंत्र किंवा स्व-निरीक्षण करत असतात, त्यांचं प्रॉब्लेम-सॉल्विंग स्किल इतरांपेक्षा चांगलं असतं.
मायंडफुलनेस मेडिटेशनवर झालेल्या संशोधनात असं आढळलं की, दररोज १०-१५ मिनिटं शांत बसून स्वतःच्या विचारांकडे पाहणाऱ्या व्यक्तींचं निर्णय घेण्याचं सामर्थ्य अधिक विकसित होतं.
४. उदाहरण — समस्या आणि उपाय शोधण्याची प्रक्रिया
कल्पना करा की, एक व्यक्ती आपल्या नोकरीवरून अचानक काढून टाकली जाते. तिच्या मनात लगेच निराशा, राग, भीती असे अनेक विचार सुरू होतात. ती जर त्या भावनांमध्ये अडकून राहिली, तर ती अधिक खोल गर्तेत जाईल. पण जर ती काही काळ शांत राहून परिस्थितीचं विश्लेषण करत असेल — तर तिला काही प्रश्न पडतील:
- ही नोकरी का गेली?
- माझ्याकडे कोणती कौशल्यं आहेत?
- माझं पुढचं पाऊल काय असावं?
या प्रश्नांचं उत्तर शोधताना ती आपल्याला एक नवीन दिशा देणारा मार्ग शोधू शकते — कदाचित नव्या नोकरीचं स्वरूप, शिक्षण किंवा फ्रीलान्स काम.
५. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन
कॉग्निटिव्ह बिहेविअर थेरपी (CBT) मध्ये असं मानलं जातं की, आपल्या समस्या सोडवण्याची पद्धत ही आपल्या विचारांवर अवलंबून असते. जर आपण “हे शक्यच नाही”, “सगळं संपलं” असे विचार करत राहिलो, तर उपाय कुठेच दिसणार नाही. पण “काहीतरी नक्कीच करता येईल”, “हा एक नवीन मार्ग असू शकतो” असे सकारात्मक, वास्तववादी विचार केले, तर मेंदू नवीन मार्ग शोधू लागतो.
६. काही सोपी पद्धती — शांत विचार करण्यासाठी
१. दीर्घ श्वास घेणे – जेव्हा आपण दीर्घ, हळू श्वास घेतो, तेव्हा आपल्या मेंदूला ऑक्सिजन चांगल्या प्रमाणात मिळतो आणि विचारशक्ती सुधारते.
२. लेखन करणे – समस्या मनात ठेवण्यापेक्षा लिहून काढल्यास ती अधिक स्पष्ट होते.
३. विचारांच्या फेऱ्यांपासून थोडा वेळ दूर जाणे – एखादी चाल, निसर्ग, संगीत — हे मनाला स्थैर्य देतात.
4. कोणाशी तरी संवाद साधणे – समजूतदार व्यक्तीशी बोलणं हा अनेकदा उत्तम उपाय असतो.
५. ‘काय करता येईल?’ हाच विचार करणे – ‘का माझ्याबरोबर असं झालं?’ या प्रश्नाऐवजी ‘आता पुढे काय करता येईल?’ हा विचार उपयोगी ठरतो.
७. संशोधन काय सांगतं?
युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया च्या २०२० मधील संशोधनात १,००० लोकांवर अभ्यास करण्यात आला. यात असं दिसून आलं की, जे लोक एखाद्या अडचणीत ‘pause and plan’ ही पद्धत वापरतात, त्यांची समस्या सोडवण्याची क्षमता ७५% अधिक असते. तसेच त्यांचं मानसिक आरोग्यही अधिक संतुलित असतं.
८. संकटं ही संधी कशी असते?
कधी कधी समस्या या आपल्याला थांबून विचार करायला भाग पाडतात. त्या आपल्याला जुनं काहीतरी सोडून नवीन काहीतरी स्वीकारण्याची संधी देतात. जसे की:
- नात्यातील ताण – संवाद सुधारण्याची संधी
- अपयश – स्वतःला अधिक जाणून घेण्याची संधी
- आर्थिक संकट – नव्या कौशल्यांची गरज लक्षात येण्याची संधी
समस्या ही जीवनाचा भाग आहे. पण त्या अडचणींचं रुपांतर संधीमध्ये करायचं असेल, तर भावनांवर नियंत्रण ठेवून शांतपणे विचार करणं आवश्यक आहे. मानसशास्त्र आपल्याला शिकवतं की, मेंदूला योग्य दिशा दिल्यास तो कोणतीही गूढ वाट सुलभ करू शकतो.
शांतता ही कमजोरी नाही, ती एक शक्ती आहे — कारण ती तुम्हाला ‘वाट हरवली’ असं वाटणाऱ्या क्षणी नव्या वाटा शोधायला शिकवते. म्हणूनच… प्रत्येक समस्येवर उपाय असतो. फक्त शांतपणे विचार करण्याची गरज आहे.
धन्यवाद!
क्लिक करा 