आजचा काळ वेगवान तंत्रज्ञान, बदलती जीवनशैली, वाढते सामाजिक दडपण आणि माहितीच्या महाजालाने भरलेला आहे. या बदलत्या समाजात पालक आणि मुलांच्या भूमिकांमध्येही मोठ्या प्रमाणावर बदल झाला आहे. पूर्वीचा “आई-वडील सांगतात तेच योग्य” हा दृष्टिकोन आता “मुलांचं म्हणणंही ऐकून घ्या” या दिशेने झुकलेला आहे. हा बदल आवश्यक असला, तरी त्यामध्ये काही मानसिक आव्हानंही आहेत. या लेखात आपण या बदलत्या भूमिका समजून घेणार आहोत आणि मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून या नव्या नात्यांतील आव्हानांचा मागोवा घेणार आहोत.
पालकत्वाची पारंपरिक भूमिका
पूर्वी पालक म्हणजे कुटुंबातील निर्णय घेणारी सर्वात महत्त्वाची व्यक्ती. आई-वडील जे ठरवतील, तेच अंतिम. मुलांनी त्यांच्या मार्गदर्शनाखालीच मोठं व्हावं, त्यांचा आदर ठेवावा, असा समज होता. सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या पालक हे पूर्णपणे स्वावलंबी आणि मुलांसाठी मार्गदर्शक असत.
पण आज, अनेक कारणांमुळे पालक आणि मुलांमधील नातं “समान सहभाग” या स्वरूपात बदलत आहे.
बदलते सामाजिक आणि आर्थिक पैलू
- दोन्ही पालकांचे नोकरी करणं:
आजकाल अनेक घरांमध्ये आई-वडील दोघंही नोकरी करत असतात. यामुळे मुलांना वेळ देण्याचे प्रमाण घटते. एकीकडे आर्थिक स्थैर्य मिळतं, पण दुसरीकडे मुलांमध्ये एकटेपणा वाढतो. हे मानसिक आरोग्यावर परिणाम करू शकतं. - परदेशी शिक्षण आणि स्थलांतर:
उच्च शिक्षणासाठी किंवा नोकरीसाठी मुलं देशाबाहेर जातात. यामुळे पालक-मुलांमधील संवाद कमी होतो आणि भावनिक अंतर वाढतं. यामुळं नात्यांमध्ये गोडवा टिकवून ठेवणं आव्हानात्मक ठरतं. - तंत्रज्ञानाचा प्रभाव:
आजच्या पिढीचं लहानपण मोबाईल, इंटरनेट आणि सोशल मीडियामध्ये गेलेलं आहे. यामुळे त्यांची विचार करण्याची पद्धत वेगळी आहे. पालक आणि मुलांमधील “जनरेशन गॅप” अधिक गहिरा झाला आहे.
मुलांची बदलती भूमिका
- स्वतंत्रतेची गरज:
आजची मुलं लवकरच स्वावलंबी व्हायचा प्रयत्न करतात. त्यांच्या जीवनशैलीत स्वतःचे निर्णय घेणं, स्वतःच्या मतांवर ठाम राहणं हे महत्त्वाचं झालं आहे. यामुळे पालकांनी जुनं “आम्ही सांगतो तेच बरोबर” हे भूमिकेतून बाहेर पडणं आवश्यक आहे. - ताणतणाव आणि स्पर्धा:
शैक्षणिक आणि सामाजिक क्षेत्रात सततची स्पर्धा, सोशल मीडियावर “परिपूर्ण” आयुष्य जगण्याचं दडपण, करिअरचा गोंधळ – या सगळ्यामुळे मुलं खूप मानसिक तणावात असतात. पण अनेक वेळा पालक याला “नखरे” म्हणून दुर्लक्षित करतात. - भावनिक समज वाढलेली असते:
मुलांची मानसिक आणि भावनिक समज आजच्या घडीला अधिक प्रगल्भ आहे. त्यांना काय हवंय, त्यांना काय त्रास होतोय – हे ते स्पष्ट बोलू शकतात, पण प्रश्न असा आहे की, पालक त्यांचं ऐकायला तयार आहेत का?
पालक म्हणून नव्या भूमिका स्वीकारताना येणारी आव्हानं
- संवादातील अडथळे:
पालक आणि मुलं दोघंही बोलतात, पण ऐकत नाहीत. पालकांनी मुलांच्या मतांना मान्यता देणं आवश्यक आहे. संवाद म्हणजे केवळ सूचना देणं नव्हे, तर त्यांचं म्हणणं समजून घेणं. - कंट्रोल करणे vs. मार्गदर्शन करणे:
जुना पालकत्वाचा प्रकार म्हणजे मुलांच्या प्रत्येक गोष्टीवर नियंत्रण ठेवणं. पण आता मुलांना “स्वतःच्या चुका करून शिकायला” मुभा देणं आवश्यक आहे. त्यांना फक्त योग्य वेळी मार्गदर्शन हवं असतं, नियंत्रण नव्हे. - स्वतःच्या अपूर्णतेचा स्वीकार:
काही पालकांना वाटतं की तेच सर्वात योग्य आहेत, आणि त्यांचं वागणं चूक असण्याची शक्यता असूच शकत नाही. पण एक यशस्वी पालक होण्यासाठी हे स्वीकारणं गरजेचं आहे की, “आम्हीही शिकत आहोत.”
मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन
- अ‍ॅटॅचमेंट थिअरी (Attachment Theory):
मानसशास्त्रज्ञ John Bowlby यांच्या मते, लहानपणी पालक-मुलांमधील सुरक्षित भावनिक नातं ही व्यक्तिमत्त्वाची मूलभूत गरज आहे. आधुनिक काळात हे नातं मोबाईल, कामाच्या व्यापामुळे दुर्लक्षित होतंय, जे दीर्घकालीन मानसिक परिणाम करू शकतं. - अ‍ॅथॉरिटेटिव्ह पॅरेंटिंग (Authoritative Parenting):
संशोधन दर्शवतं की, सर्वात यशस्वी पालकत्वाची पद्धत ही अशी आहे जी शिस्त ठेवते पण प्रेम आणि समजून घेण्याचं वातावरण तयार करते. आजच्या काळात मुलांच्या मतांचा आदर करणं, पण त्यांना योग्य निर्णय घेण्यासाठी प्रोत्साहन देणं आवश्यक आहे. - इमोशनल इंटेलिजन्स (EI):
पालक आणि मुलं दोघांमध्ये भावनिक समजूतदारपणा वाढवणं अत्यंत गरजेचं आहे. आपल्या भावना आणि दुसऱ्यांच्या भावना समजून घेणं, त्या योग्य पद्धतीने व्यक्त करणं – हे नातेसंबंध मजबूत करणारं आहे.
उपाययोजना
- संवादासाठी वेळ द्या:
दररोज थोडा वेळ मोबाईल बाजूला ठेवून केवळ संवादासाठी राखा. मुलांना ऐका – त्यांचं म्हणणं न काटेकोरपणे, तर समजून घेऊन. - योग्य स्वतंत्रतेची चौकट:
मुलांना निर्णय घेऊ द्या, पण त्यांच्या निर्णयांचे परिणाम काय असतील, हे सांगणं ही पालक म्हणून तुमची भूमिका आहे. - स्वतःची जाणीव ठेवा:
पालकांनी स्वतःच्या भावना, तणाव याबद्दलही जागरूक राहायला हवं. भावनिक असंतुलन असलेला पालक मुलांसाठीही असुरक्षितता निर्माण करू शकतो. - एकत्र वेळ घालवा:
जेवण, ट्रिप, खेळ, चित्रपट – काहीही असो, पण एकत्र वेळ घालवल्यास नातं घट्ट होतं. - समुपदेशनाची मदत घ्या:
नात्यात ताण जाणवायला लागला, संवाद कमी झाला, मुलं खूप चिडचिड करू लागली, तर तज्ञ मानसोपचारतज्ज्ञाची मदत घेणं शहाणपणाचं आहे.
आजच्या काळात पालक आणि मुलांचं नातं एका संक्रमणातून जात आहे. हे संक्रमण फक्त पिढ्यांमध्ये नव्हे, तर मानसिकतेमध्ये आहे. हे नातं जर समजून, सहानुभूतीने आणि खुलेपणाने जपलं, तर ते अधिक सशक्त, भावनिकदृष्ट्या समृद्ध आणि मानसिक आरोग्यदृष्ट्या स्थिर राहील.
पालकत्व ही एक प्रक्रिया आहे – एकदाच शिकून होणारी गोष्ट नाही. ती दररोज समजून, चुकून, सुधारून घडवावी लागते..
आजच मुलांचं योग्य करीअर कॉउन्सिलिंग करून घ्या. यासंदर्भात खालीलप्रमाणे संपूर्ण माहिती नमूद करण्यात आलेली आहे. Online Career Counseling द्वारे निरनिराळ्या मानसशास्त्रीय किंवा करिअर चाचण्या घेऊन मुलांची योग्य करिअरची दिशा ठरवूया. Online असल्याने पालकांना आणि मुलांना कोठेही यायची-जायची गरज नाही.
