आपल्यापैकी प्रत्येकाच्या आयुष्यात काहीना काही वाईट घडलेलं असतं — कधी नात्यातील फसवणूक, कधी करिअरमध्ये अपयश, कधी अपमान, तर कधी आर्थिक नुकसान. अशा प्रसंगी सर्वसाधारणपणे एक प्रश्न सतत आपल्याला सतावतो — “या सगळ्याला जबाबदार कोण?” आणि मग सहजपणे उत्तर येतं – “पलिकडची व्यक्तीच जबाबदार आहे.” पण मानसशास्त्रात या प्रश्नाकडे आणि उत्तराकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन थोडा वेगळा आहे. आज आपण याच विषयावर सखोल विचार करूया.
दोषारोप करण्याची नैसर्गिक प्रवृत्ती
मानवाचा मेंदू असा रचलेला आहे की जेव्हा काही अनपेक्षित किंवा त्रासदायक घडतं, तेव्हा त्याला कारण शोधण्याची गरज वाटते. ह्या प्रक्रियेला मानसशास्त्रात “attribution theory” असं म्हटलं जातं. ही संकल्पना सांगते की, आपण आपल्यावर घडलेल्या प्रत्येक घटनेचे स्पष्टीकरण शोधत असतो – विशेषतः वाईट घटनांचे.
जेव्हा काही चांगलं होतं, तेव्हा आपण त्याचा श्रेय स्वतःला देतो – “मी मेहनत घेतली”, “माझं प्लॅनिंग योग्य होतं”. पण जेव्हा काही वाईट होतं, तेव्हा बहुतेक वेळा दोष दुसऱ्यांवर ढकलला जातो – “त्यामुळे हे झालं”, “त्यांनी मला थांबवलं”, “त्या व्यक्तीने फसवले”.
F.A.E. – Fundamental Attribution Error
या दोषारोपाच्या प्रवृत्तीमागे मानसशास्त्रात एक महत्त्वाची संज्ञा आहे – Fundamental Attribution Error. या संकल्पनेनुसार, आपण इतरांच्या वागणुकीसाठी त्यांचा स्वभाव किंवा व्यक्तिमत्व जबाबदार धरतो, पण स्वतःच्या चुका मात्र परिस्थितीमुळे घडल्याचं मानतो.
उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती आपल्याला कटू शब्दात बोलली, तर आपण लगेच ठरवतो – “ही व्यक्ती खूप उद्धट आहे.” पण आपण एखाद्या दिवशी चिडून कुणाला उलट बोललो, तर आपण म्हणतो – “त्या दिवशी मी तणावाखाली होतो.” म्हणजे इतरांना ‘त्यांच्यामुळे’ दोषी धरायचं, पण स्वतःला परिस्थितीमुळे समजून घ्यायचं.
वाईट घडण्यासाठी इतरांचा हात असतो का?
अनेक वेळा उत्तर ‘होय’ असू शकतं. आपण चुकीच्या माणसांवर विश्वास ठेवतो, काहीजण मुद्दाम आपली फसवणूक करतात, आपल्याला शारीरिक किंवा मानसिक इजा पोहोचवतात. अशा वेळी त्यांनी जे केलं त्याला when objectively wrong, त्याची जबाबदारी त्यांच्यावरच असते. विशेषतः जेव्हा एखादी गोष्ट intentional असते – जसं की खोटं बोलणं, धोका देणं, फसवणूक करणं.
मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीने, अशा वेळी इतर व्यक्तीच्या चुकीला नाव ठेवणं चुकीचं नाही. उलट, आपल्या वेदनेला ओळख देणं, आणि चुकीला चूक म्हणणं, हे मानसिक आरोग्य सुदृढ करण्यासाठी आवश्यक आहे.
पण दोषारोप पुरेसा नाही…
दोष इतरांचा असला तरीही आपलं दुखं काही कमी होत नाही, कारण त्यांच्या कृतीचं नियंत्रण आपल्या हातात नसतं. म्हणूनच मानसशास्त्र असं सांगतं की, इतरांनी जे काही केलं, त्याची जबाबदारी त्यांच्यावर असली, तरी आपल्याला आपलं पुनर्निर्माण स्वतःच करावं लागतं.
यालाच “radical responsibility” असं म्हटलं जातं – ‘माझ्यासोबत जे झालं, त्यात इतरांचाही हात असेल, पण पुढे काय करायचं हे माझ्या हातात आहे.’
कोणते मुद्दे स्वतःकडे पाहण्यास मदत करतात?
१. मर्यादा ओळखणं:
अनेक वेळा आपण स्वतःच आपल्या मर्यादा ओलांडून इतरांवर भरवसा ठेवतो, नात्यात अती गुंततो, आणि मग नकार मिळाल्यावर दुखावतो. याचा अर्थ इतर व्यक्ती दोषी नाही, असं नव्हे, पण आपण स्वतः किती सजग होतो हेही महत्त्वाचं.
२. असुरक्षिततेचा स्वीकार:
आपण सर्वजण काही ना काही भावनिक जखम घेऊन जगतो. आणि त्यामुळे आपल्या निर्णयात काही असुरक्षितता असते. इतरांच्या चुकीच्या वागणुकीला आपण नेमकं कसं प्रतिसाद दिला, हेही आपल्याला विचारात घ्यावं लागतं.
३. सीमा आखणं शिकणं:
जेव्हा आपल्यावर अन्याय होतो, तेव्हा ‘सीमा आखणं’ शिकणं अत्यंत आवश्यक असतं. याचा अर्थ इतरांना दोष देण्यापेक्षा, पुढे असं घडू नये म्हणून स्वतःची जबाबदारी स्विकारणं.
जखमा बाळगून ठेवण्याचे मानसिक दुष्परिणाम
इतरांनी केलेली चूक किंवा अन्याय सतत मनात ठेवणं, ही rumination म्हणतात. यात आपण सारखं सारखं त्याच घटनांचा विचार करत राहतो. यामुळे तणाव, नैराश्य, चिंता, आत्मविश्वास कमी होणे असे मानसिक त्रास वाढू शकतात.
त्यामुळे, इतर जबाबदार असले तरी forgiveness (क्षमाशीलता) हा आपल्यासाठीच उपयुक्त ठरतो. क्षमा म्हणजे त्यांचा अपराध विसरणं नाही, तर आपण स्वतःला मानसिकदृष्ट्या मोकळं करणं.
वैज्ञानिक दृष्टिकोन: “Learned Helplessness”
मानसशास्त्रज्ञ मार्टिन सेलिगमन यांनी learned helplessness या संकल्पनेतून सांगितलं की, सतत इतरांना दोष देत राहिल्यास किंवा स्वतःला बळी समजत राहिल्यास, एक अशी अवस्था येते की आपण प्रयत्न करायचंही सोडून देतो.
अशा व्यक्तींना वाटतं की, ‘जे काही होतं, ते माझ्या हातात नाही’, आणि म्हणून ते स्वतःच्या जीवनावरचा ताबा गमावतात. यावर उपाय म्हणजे resilience – म्हणजे मानसिक लवचीकता आणि पुनरुज्जीवनाची क्षमता विकसित करणं.
थोडक्यात निष्कर्ष
- होय, अनेक वेळा इतर व्यक्ती आपल्या दु:खाला जबाबदार असतात. त्यांच्या कृती, बोलणं, वागणं आपल्या आयुष्यात वाईट परिणाम घडवतात.
- पण त्या घटनेनंतर काय करायचं, यात आपली जबाबदारी महत्त्वाची असते.
- दोष इतरांचा असू शकतो, पण त्याला चिकटून राहणं, स्वतःला बदलण्याच्या संधीपासून दूर नेऊ शकतं.
- क्षमाशीलता, सीमा आखणं, आत्मपरीक्षण, आणि पुनरुज्जीवनाचा दृष्टिकोन ही मानसिक आरोग्यासाठी उपयुक्त गोष्टी आहेत.
“आपल्यासोबत वाईट घडण्यासाठी इतर व्यक्ती जबाबदार असतात का?” – या प्रश्नाचं उत्तर सापेक्ष आहे. कधी कधी हो, कधी नाही. पण सतत दोषारोप करत बसणं आपल्या मानसिक आरोग्यास हानिकारक असतं. म्हणूनच, जे घडलं त्याकडे शहाणपणानं, स्वत:कडून शिकण्याच्या दृष्टिकोनातून, आणि पुढे कसं वाढायचं याच्या तयारीनं पाहणं अधिक हिताचं आहे.
धन्यवाद!
क्लिक करा 