पालकत्व म्हणजे नुसते मुलांना वाढवणे नव्हे, तर त्यांचे व्यक्तिमत्त्व घडवण्याची एक प्रक्रिया असते. अनेक पालक आपल्या मुलांकडून अपेक्षा ठेवतात की त्यांनी त्यांच्या अपूर्ण इच्छा पूर्ण कराव्यात. याचे मानसशास्त्रीय कारण काय असते? पालक असे का करतात? मुलांवर याचा काय परिणाम होतो? आणि याचे निराकरण काय असू शकते? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न या लेखामध्ये करूया.
पालक आपल्या अपूर्ण इच्छा मुलांवर का लादतात?
१. समाजमान्यता आणि सामाजिक दबाव
समाजात यश हे एक प्रतिष्ठेचे मानक मानले जाते. “माझं मूल डॉक्टर, इंजिनियर किंवा अधिकारी व्हावं,” अशी अनेक पालकांची धारणा असते. त्यामागे समाजाच्या अपेक्षांचे ओझे असते. जर पालकांना स्वतःला यशस्वी करियर मिळवता आले नाही, तर त्यांना वाटते की त्यांच्या मुलांनी ते साध्य करावे.
२. स्वतःच्या अपयशाची भरपाई करण्याची मानसिकता
बरेच पालक लहानपणी कोणत्यातरी गोष्टीत अपयशी ठरलेले असतात. त्यांनी काही कारणांमुळे आपली स्वप्ने पूर्ण करू शकले नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या मनात एक अपराधी भाव (guilt) किंवा असमाधान (frustration) असतो. ते स्वतःच्या मुलांना त्या क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी प्रवृत्त करतात, जणू काही ते त्यांचे स्वतःचे अपयश भरून काढत आहेत.
३. स्वतःच्या निर्णयांचे प्रतिबिंब मुलांवर टाकणे
काही पालकांना वाटते की जे त्यांना आनंद देऊ शकले नाही, ते त्यांच्या मुलांना मिळाले तर त्यांना समाधान मिळेल. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या पालकाला अभिनेता व्हायचं होतं, पण ते शक्य झालं नाही, तर तो आपल्या मुलाला अभिनय क्षेत्रात ढकलतो. यामुळे मूल काय इच्छिते हे त्यांना समजून घ्यायचे राहते.
४. मुलांवर हक्क गाजवण्याची प्रवृत्ती
पालकत्वाच्या भावनेतून काही पालकांना वाटते की मुलांनी त्यांचं ऐकलं पाहिजे आणि त्यांच्या इच्छेनुसार वागलं पाहिजे. “मी तुझ्यासाठी एवढं केलं, तू फक्त माझं ऐक!” हा दृष्टिकोन यामागे असतो. पालक स्वतःच्या अनुभवांवरून काही गोष्टी योग्य वाटतात, त्यामुळे मुलांना त्याच मार्गावर चालवण्याचा प्रयत्न करतात.
५. स्पर्धात्मक पालकत्व (Competitive Parenting)
आधुनिक युगात मुलांच्या करियरविषयी स्पर्धा प्रचंड वाढली आहे. काही पालक आपल्या मुलांचे यश इतर मुलांच्या तुलनेत मोजतात. “शेजारच्या मुलाने UPSC क्लियर केलं, मग माझं मूल का नाही करू शकत?” अशी मानसिकता असते. त्यामुळे मुलांना त्यांच्या क्षमतांपेक्षा जास्त ओढून नेले जाते.
मुलांवर होणारा मानसिक परिणाम
१. आत्मसन्मान कमी होतो (Low Self-Esteem)
पालकांनी लादलेल्या स्वप्नांमध्ये मुलांची स्वतःची ओळख हरवते. त्यांना वाटते की ते स्वतःच्या इच्छेनुसार वागू शकत नाहीत. सतत अपूर्ण अपेक्षा पूर्ण करण्याच्या प्रयत्नात त्यांचा आत्मविश्वास कमी होतो.
२. निर्णयक्षमतेवर परिणाम होतो (Lack of Decision-Making Skills)
पालक मुलांसाठी सर्व निर्णय घेत असल्यामुळे, मोठेपणी त्यांच्यात निर्णय घेण्याची क्षमता कमी असते. त्यांना स्वतः काय हवं आहे याचा गोंधळ उडतो.
३. मानसिक तणाव आणि चिंता (Stress & Anxiety)
मुलांना असं वाटतं की जर त्यांनी पालकांच्या अपेक्षा पूर्ण केल्या नाहीत, तर त्यांचं प्रेम कमी होईल. त्यामुळे ते सतत तणावाखाली राहतात, परीक्षांचा तणाव, समाजमान्यता मिळवण्याची जबाबदारी आणि यशस्वी होण्याचं ओझं यामुळे त्यांच्या मानसिक आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो.
४. करियर निवडताना असमाधान (Career Dissatisfaction)
पालकांनी लादलेल्या क्षेत्रात जबरदस्तीने करियर निवडणारी मुलं अनेकदा मोठेपणी असमाधानी असतात. त्यांना स्वतःच्या आवडीच्या क्षेत्रात काम करता येत नाही, त्यामुळे त्यांचा कामात उत्साह राहत नाही आणि मानसिक थकवा जाणवतो.
५. नातेसंबंधांवर परिणाम (Impact on Relationships)
ज्या मुलांवर सतत पालकांचा दबाव असतो, ते मोठेपणी त्यांच्यासोबत भावनिकदृष्ट्या जोडलेले राहत नाहीत. त्यांना वाटते की त्यांच्या पालकांनी त्यांचे स्वप्न ऐकले नाही, त्यामुळे त्यांच्यात दुरावा निर्माण होतो.
यावर उपाय काय?
१. संवाद महत्त्वाचा आहे (Effective Communication)
मुलांचे विचार ऐका. त्यांना काय आवडतं, त्यांची स्वप्ने काय आहेत, याचा सन्मान करा. संवादातून त्यांची खरी आवड समजून घ्या आणि त्यांना योग्य मार्गदर्शन द्या.
२. स्वातंत्र्य द्या (Give Freedom of Choice)
मुलांनी स्वतःच्या निर्णयांवर नियंत्रण मिळवायला हवं. त्यांना त्यांच्या आवडत्या क्षेत्रात काम करू द्या. पालक म्हणून मार्गदर्शन द्या, पण जबरदस्ती करू नका.
३. त्यांच्या क्षमतांचा विचार करा (Recognize Individual Strengths)
प्रत्येक मूल वेगळं असतं. कोणाला खेळाची आवड असते, कोणाला संगीताची, कोणाला संशोधनाची. त्यांची खरी क्षमता ओळखा आणि त्यांना त्यात पुढे जाण्यासाठी प्रोत्साहित करा.
४. पालकांनी स्वतःच्या अपयशाचा स्वीकार करावा (Accept Your Own Unfulfilled Dreams)
पालकांनी स्वतःच्या अपूर्ण इच्छांचा विचार केला पाहिजे. त्यांचा मुलांशी काही संबंध आहे का, हे समजून घेणे गरजेचे आहे. त्याऐवजी त्यांनी स्वतःच्या आवडीनुसार काही शिकण्याचा प्रयत्न करावा.
५. मानसिक आरोग्यावर लक्ष द्या (Prioritize Mental Health)
मुलांना मानसिकदृष्ट्या सुखी आणि तणावरहित राहण्यासाठी त्यांना स्वतःची आवड शोधू द्या. त्यांच्यावर अनावश्यक अपेक्षांचं ओझं टाकू नका.
पालकांनी आपल्या मुलांवर त्यांच्या अपूर्ण इच्छांचे प्रतिबिंब टाकण्याऐवजी त्यांना स्वतंत्र ओळख निर्माण करू द्यायला हवे. मुलांचे स्वप्न त्यांचे स्वतःचे असावे, ते पालकांचे नसावे. योग्य संवाद, मार्गदर्शन आणि प्रेम यामुळे मुलं मानसिकदृष्ट्या सशक्त, आत्मनिर्भर आणि आनंदी होऊ शकतात. त्यामुळे पालकांनी त्यांच्या मुलांवर दबाव टाकण्याऐवजी त्यांना त्यांची स्वतःची वाट शोधू द्यावी.
आजच मुलांचं योग्य करीअर कॉउन्सिलिंग करून घ्या. यासंदर्भात खालीलप्रमाणे संपूर्ण माहिती नमूद करण्यात आलेली आहे. Online Career Counseling द्वारे निरनिराळ्या मानसशास्त्रीय किंवा करिअर चाचण्या घेऊन मुलांची योग्य करिअरची दिशा ठरवूया. Online असल्याने पालकांना आणि मुलांना कोठेही यायची-जायची गरज नाही.
खुप सुंदर आहे