“जिथे इच्छा तिथे मार्ग” हे आपण अनेकदा ऐकले असेल. जीवनात यश मिळवण्यासाठी मेहनत, समर्पण आणि योग्य दिशा यांची आवश्यकता असते. पण या सर्व गोष्टींना गती देणारी आणि टिकवून ठेवणारी एक अत्यंत महत्त्वाची मानसिक क्षमता म्हणजे इच्छाशक्ती. इच्छाशक्ती म्हणजे आपल्या मनाच्या क्षमतांचा जाणीवपूर्वक वापर करून एखादे ध्येय गाठण्याची किंवा कोणत्याही अडथळ्यांवर मात करण्याची मानसिकता.
इच्छाशक्ती म्हणजे नेमके काय?
मानसशास्त्रानुसार, इच्छाशक्ती म्हणजे स्वतःच्या वर्तनावर नियंत्रण ठेवण्याची आणि दीर्घकालीन फायद्यासाठी अल्पकालीन मोहांना नकार देण्याची क्षमता. ही एक मानसिक बळकटता आहे जी आपल्याला कठीण प्रसंगातही पुढे जाण्याची प्रेरणा देते.
स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाचे मानसशास्त्रज्ञ वाल्टर मिचेल यांनी केलेला प्रसिद्ध “मार्शमॅलो प्रयोग” इच्छाशक्तीच्या संकल्पनेला सिद्ध करणारा एक महत्त्वाचा प्रयोग आहे. या प्रयोगात लहान मुलांसमोर एक गोड मार्शमॅलो ठेवण्यात आला आणि त्यांना सांगण्यात आले की जर त्यांनी तो १५ मिनिटे न खाता थांबले, तर त्यांना दुसरा मार्शमॅलोही मिळेल. अनेक मुलांनी ताबडतोब तो खाल्ला, तर काहींनी संयम ठेवून मोठ्या फायद्याची वाट पाहिली. पुढील संशोधनात असे आढळले की संयम ठेवणाऱ्या मुलांना मोठेपणी शैक्षणिक, सामाजिक आणि आर्थिक क्षेत्रात अधिक यश मिळाले. यावरून स्पष्ट होते की इच्छाशक्ती हा यशस्वी आयुष्याचा एक महत्त्वाचा घटक आहे.
इच्छाशक्तीचे प्रकार
इच्छाशक्ती ही एका प्रकारची नसून वेगवेगळ्या स्वरूपात असते. मानसशास्त्रानुसार इच्छाशक्तीचे प्रामुख्याने खालील तीन प्रकार सांगितले जातात –
- संयम बाळगण्याची क्षमता (Inhibitory Control) – कोणत्याही मोहाला नकार देण्याची किंवा त्वरित आनंद (instant gratification) टाळण्याची क्षमता. जसे की, परीक्षेच्या वेळी मोबाइलचा वापर न करता अभ्यासावर लक्ष केंद्रित करणे.
- स्वत:ला प्रेरित करण्याची क्षमता (Self-motivation) – कोणत्याही गोष्टीसाठी स्वतःहून प्रेरित होणे आणि ध्येय गाठण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे.
- ध्येयपूर्तीसाठी सातत्य ठेवण्याची क्षमता (Goal-directed Persistence) – अडचणींवर मात करून, अपयशाने न डगमगता आपल्या उद्दिष्टाकडे वाटचाल करण्याची क्षमता.
इच्छाशक्ती आपल्याला कशी मदत करू शकते?
१. सकारात्मक सवयी निर्माण होतात
इच्छाशक्तीच्या जोरावर चांगल्या सवयी लावणे सोपे जाते. जसे की सकाळी लवकर उठणे, नियमित व्यायाम करणे, आरोग्यदायी आहार घेणे, वेळेवर काम करणे इत्यादी. एकदा का या सवयी अंगी बाणवल्या तर जीवनशैली सुधारण्यास मदत होते.
२. लक्ष केंद्रित ठेवण्यास मदत होते
अनेक वेळा आपले लक्ष विचलित करणाऱ्या गोष्टी आपल्याला उद्दिष्टांपासून दूर नेतात. पण इच्छाशक्ती असल्यास मन एकाग्र राहते, अनावश्यक गोष्टींमध्ये वेळ न घालवता महत्त्वाच्या कामावर लक्ष केंद्रित करणे शक्य होते.
३. स्वतःवर नियंत्रण मिळवता येते
इच्छाशक्तीमुळे व्यक्ती स्वतःच्या विचारांवर, भावनांवर आणि कृतींवर नियंत्रण मिळवू शकते. उदा. राग आल्यावर लगेच प्रतिक्रिया न देता शांत राहता येते, अति खाण्याची सवय नियंत्रित करता येते, आलस्यावर मात करता येते.
४. आर्थिक शिस्त राखता येते
इच्छाशक्ती असलेल्या व्यक्ती अनावश्यक खर्च टाळतात, बचत करण्याची सवय लावतात आणि भविष्यासाठी आर्थिक नियोजन करतात. अल्पकालीन समाधानासाठी खर्च करण्यापेक्षा दीर्घकालीन फायद्याकडे लक्ष देणे शक्य होते.
५. मानसिक तणाव आणि चिंता कमी होते
संशोधनानुसार, इच्छाशक्ती असलेल्या लोकांमध्ये कमी तणाव आणि चिंता आढळते. कारण ते स्वतःच्या भावनांवर अधिक नियंत्रण ठेवू शकतात आणि परिस्थितीला सकारात्मकरीत्या हाताळतात.
६. सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवन सुधारते
इच्छाशक्ती असलेल्या व्यक्तींमध्ये धैर्य, संयम आणि जबाबदारीची जाणीव अधिक असते. त्यामुळे नाती टिकवण्याची क्षमता वाढते, कामाच्या ठिकाणी अधिक यश मिळते आणि आत्मविश्वास वाढतो.
इच्छाशक्ती कशी वाढवावी?
१. लहान ध्येये ठरवा
मोठ्या उद्दिष्टांवर थेट झेप घेण्यापेक्षा लहान लहान टप्पे ठरवून त्यांची पूर्तता करा. यामुळे इच्छाशक्ती मजबूत होईल.
२. स्वतःला चॅलेंज करा
दररोज स्वतःला एका गोष्टीसाठी आव्हान द्या. उदा. एका आठवड्यासाठी गोड पदार्थ टाळणे, रोज ३० मिनिटे व्यायाम करणे.
३. सकारात्मक सवयी विकसित करा
प्रत्येक दिवस ठरवून वागा. चांगल्या सवयी एकदा अंगवळणी पडल्या की इच्छाशक्ती मजबूत होण्यास मदत होते.
४. योग आणि ध्यानाचा सराव करा
ध्यान आणि योगासने केल्याने मन शांत राहते, मनोबल वाढते आणि इच्छाशक्ती मजबूत होते.
५. स्वतःवर विश्वास ठेवा
“मी करू शकतो” हा सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवल्यास इच्छाशक्ती वाढण्यास मदत होते. स्वतःला वारंवार प्रेरित करा.
६. विचलन करणाऱ्या गोष्टी टाळा
मोबाइल, सोशल मीडिया, टीव्ही यांसारख्या विचलित करणाऱ्या गोष्टींवर मर्यादा ठेवा.
७. पराभवातून शिकायला शिका
अयशस्वी झाल्यावर हार न मानता त्यातून शिकण्याची वृत्ती ठेवा. इच्छाशक्तीचे खरे परीक्षण अपयशाच्या वेळीच होते.
निष्कर्ष
इच्छाशक्ती ही एक मानसिक क्षमता आहे जी योग्यरित्या विकसित केली तर आयुष्यात मोठ्या प्रमाणावर सकारात्मक बदल घडू शकतो. अभ्यास, करिअर, आरोग्य, आर्थिक नियोजन आणि नातेसंबंध यामध्ये इच्छाशक्ती महत्त्वाची भूमिका बजावते. इच्छाशक्तीमुळे मन स्थिर राहते, स्वतःवर अधिक नियंत्रण मिळवता येते आणि कोणत्याही कठीण प्रसंगातही ध्येयावर लक्ष केंद्रित करणे सोपे जाते.
“तुमची इच्छाशक्ती जितकी मजबूत, तितके तुमचे यश निश्चित!”
धन्यवाद!
क्लिक करा 
Positive and easy to understand