आयुष्य हा प्रवाहासारखा असतो. कधी तो संथ वाहतो, कधी प्रचंड वेगाने धावतो, तर कधी एखाद्या दगडावर आदळून त्याचा मार्गच बंद होतो. अशा वेळी मनात निराशा, भय आणि असहाय्यतेची भावना निर्माण होते. आपण स्वतःला अंधाराच्या गर्तेत सापडल्यासारखे वाटते. पण या अंधारात घाबरण्यापेक्षा त्यातून प्रकाश शोधण्याचा प्रयत्न केला तर काय होईल? मानसशास्त्र सांगते की, संकटाच्या काळात माणसाची मानसिकता, त्याची विचारशक्ती आणि आत्मप्रेरणा यावर तो परिस्थितीला कसा सामोरा जातो हे ठरते.
अंधार म्हणजे काय?
मानवी आयुष्यातील “अंधार” हा केवळ शारीरिकदृष्ट्या असलेला प्रकाशाचा अभाव नसतो. तो मानसिक, भावनिक आणि आत्मिक स्वरूपातही अनुभवता येतो. हा अंधार कधी नैराश्याच्या रूपाने येतो, कधी तणावाच्या, कधी अपयशाच्या, कधी गमावलेल्या नात्यांच्या तर कधी स्वतःच्या क्षमतांवर संशयाच्या स्वरूपात येतो.
उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती उत्तमरीत्या नोकरी करत असते, पण अचानक तिला ती नोकरी गमवावी लागते. हे तिच्यासाठी प्रचंड धक्का असतो. या परिस्थितीत ती व्यक्ती दोन मार्ग निवडू शकते—
- स्वतःला परिस्थितीसमोर हतबल समजून निराश होणे आणि मनाने पूर्णपणे हरून जाणे.
- या संकटातून बाहेर पडण्याचा मार्ग शोधणे, स्वतःला अधिक चांगल्या संधींसाठी तयार करणे.
हीच मानसिकता यशस्वी आणि असफल लोकांमधील महत्त्वाचा फरक ठरते.
मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन: संकटे आणि मानसिकता
1. संकटांचा सामना करण्यासाठी मनाची ताकद वाढवा
मानसशास्त्रात “रेसिलियन्स” (Resilience) म्हणजेच मानसिक लवचिकता हा एक महत्त्वाचा गुणधर्म मानला जातो. ही क्षमता व्यक्तीला कठीण प्रसंगात हार न मानता परिस्थितीवर मात करण्यास मदत करते. संशोधन असे दर्शवते की, मानसिक लवचिकता असलेल्या व्यक्ती संकटाच्या काळात वेगाने सावरतात आणि नव्या ऊर्जेने पुढे जातात.
2. सकारात्मक मानसिकता विकसित करा
संकटांमुळे अनेकदा माणसाच्या विचारांमध्ये नकारात्मकता भरून जाते. “मी काही करू शकत नाही,” “माझं आयुष्य संपलं,” अशा विचारांमुळे अंधार अधिक गडद होत जातो. मानसशास्त्र सांगते की, विचारांची दिशा बदलल्याने संपूर्ण जीवनाचा दृष्टिकोन बदलू शकतो.
एका प्रयोगात, संशोधकांनी दोन गटांवर प्रयोग केला. पहिल्या गटाला रोज सकारात्मक विचार आणि आत्मविश्र्वास वाढवणारी वाक्ये वाचण्यास सांगितली, तर दुसऱ्या गटाला कोणताही मार्गदर्शन न देता नैसर्गिक परिस्थितीत ठेवले. काही आठवड्यांनंतर असे आढळले की, सकारात्मक वाक्ये वाचणाऱ्या गटातील लोक अधिक आशावादी आणि आनंदी होते. यावरून हे स्पष्ट होते की, आपल्या विचारसरणीचा आपल्या मानसिक आरोग्यावर मोठा प्रभाव पडतो.
3. स्वतःला जाणीवपूर्वक प्रश्न विचारा
जेव्हा अंधाराचे क्षण येतात, तेव्हा स्वतःला काही प्रश्न विचारणे महत्त्वाचे ठरते—
- ही परिस्थिती कायम राहणार आहे का?
- यातून शिकण्यासारखे काही आहे का?
- मला यातून बाहेर पडण्यासाठी काय करता येईल?
या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याच्या प्रक्रियेमुळे मन अंधारातून प्रकाशाच्या दिशेने वाटचाल करू लागते.
अंधारातून प्रकाशाकडे जाण्याचे मार्ग
1. स्वीकारण्याची शक्ती विकसित करा
आपल्या आयुष्यात काही घटना आपल्या नियंत्रणाबाहेर असतात. त्या नाकारण्यापेक्षा स्वीकारल्यास आपले मन अधिक शांत राहते. “Acceptance and Commitment Therapy” या मानसोपचार पद्धतीनुसार, संकटे नाकारण्याऐवजी त्यांचा स्वीकार केल्याने मानसिक स्वास्थ्य सुधारते.
2. ध्येय निश्चित करा आणि छोटे पाऊल उचला
संकटाच्या काळात मोठ्या योजना आखण्यापेक्षा लहान-लहान टप्प्यांत प्रगती करणे सोपे जाते. संशोधन असे सुचवते की, जे लोक लहान टप्प्यांवर लक्ष केंद्रित करतात ते कमी तणावग्रस्त राहतात आणि अधिक सकारात्मक असतात.
3. योग्य लोकांशी संवाद साधा
एकटेपणा आणि अंधाराच्या काळात योग्य लोकांचा आधार फार महत्त्वाचा असतो. मानसिक आरोग्य अभ्यासक असे सांगतात की, भावनिक आधार मिळाल्यास व्यक्तीच्या मनातील नकारात्मक भावना कमी होतात.
4. मनःशांती देणाऱ्या गोष्टी शोधा
ध्यान, व्यायाम, वाचन, संगीत, चित्रकला यांसारख्या गोष्टी मन प्रसन्न ठेवण्यास मदत करतात. मानसशास्त्रीय अभ्यासानुसार, अशा गोष्टी केल्याने मेंदूत आनंद निर्माण करणारे ‘सेरोटोनिन’ आणि ‘डोपामिन’ हे रसायने स्रवतात, ज्यामुळे मनोबल वाढते.
5. आत्मसंवाद वाढवा
स्वतःशी संवाद साधणे म्हणजेच “Self-talk” मानसशास्त्रात खूप महत्त्वाचे मानले जाते. स्वतःशी सकारात्मक संवाद साधल्याने आत्मविश्र्वास वाढतो आणि मानसिक स्थैर्य निर्माण होते.
कथानक: प्रकाशाकडे वाटचाल
अजय हा एका मोठ्या कंपनीत काम करत होता. अचानक त्याची कंपनी बंद पडली आणि तो बेरोजगार झाला. त्याने खूप प्रयत्न केले, पण त्याला नवीन नोकरी मिळत नव्हती. सुरुवातीला तो निराश झाला, पण मग त्याने आपल्या मानसिकतेत बदल करण्याचे ठरवले.
त्याने नवीन कौशल्ये शिकण्यास सुरुवात केली, आपल्या संपर्कांशी बोलून संधी शोधल्या. काही महिन्यांतच त्याला एका मोठ्या कंपनीत उत्तम संधी मिळाली. त्याला हे उमगले की, अंधाराच्या काळात हार न मानता प्रयत्न करणाऱ्यांना नक्कीच प्रकाश मिळतो.
निष्कर्ष
आयुष्यात अंधार येणारच, पण तो कायमस्वरूपी नसतो. तो घाबरण्यासाठी नसून, त्यातून मार्ग शोधण्यासाठी असतो. मानसशास्त्र सांगते की, संकटांच्या वेळी मनःस्थिती सकारात्मक ठेवल्यास आपण अंधारावर मात करून प्रकाशाकडे वाटचाल करू शकतो. योग्य मानसिकता, आत्मप्रेरणा आणि कृती यांच्यामुळे आपण जीवनातील कोणत्याही कठीण प्रसंगावर विजय मिळवू शकतो.
त्यामुळे, “अंधाराकडे पाहून घाबरू नका, तर त्यातून मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न करा!”
धन्यवाद!
क्लिक करा 
