आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत अनेकांना वाटतं की, “मी दिवसभर खूप काम करतो, सतत हालचाल करत असतो, मग मला व्यायामाची गरज काय?” विशेषतः कामाच्या ठिकाणी जास्त तास उभं राहणारे किंवा शारीरिक श्रम करणारे लोक असा विचार करतात. परंतु मानसशास्त्र आणि शरीरशास्त्र दोन्ही दृष्टीने पाहता, फक्त काम करणे आणि व्यायाम करणे यामध्ये मूलभूत फरक असतो.
या लेखात आपण वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून व्यायामाचे महत्त्व, मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर होणारे परिणाम, तसेच “फक्त काम केल्याने पुरेसा व्यायाम होतो” या गैरसमजुतीचे निराकरण करण्याचा प्रयत्न करू.
१. काम आणि व्यायाम यामधील मूलभूत फरक
१.१ श्रम आणि व्यायाम यामधील भेद
कामाचा आणि व्यायामाचा शरीरावर होणारा परिणाम वेगळा असतो. कोणतेही काम करण्याच्या प्रक्रियेत आपलं शरीर केवळ त्याच सवयीने हालचाल करतं, त्यामुळे विशिष्ट स्नायूंचा सतत एकाच पद्धतीने वापर होतो. परंतु व्यायामाच्या वेळी शरीराच्या विविध स्नायूंची सखोल सक्रियता होते, ज्यामुळे शरीर संतुलित राहते.
उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती दिवसभर उभी राहते किंवा चालते, तर तिच्या पायांवर आणि कमरेवर जास्त ताण येतो, पण बाकीचे स्नायू निष्क्रिय राहतात. त्यामुळे शरीरात असंतुलन निर्माण होऊ शकतं. व्यायामाचा मुख्य उद्देश म्हणजे सर्व स्नायूंना समतोलपणे विकसित करणे.
२. मानसिक आरोग्यासाठी व्यायामाचे महत्त्व
व्यायाम केवळ शरीरासाठीच नव्हे, तर मानसिक आरोग्यासाठीही खूप आवश्यक आहे. आपल्या मेंदूच्या कार्यप्रणालीवर व्यायामाचा थेट परिणाम होतो.
२.१ तणाव आणि चिंता कमी होण्यात मदत
मानसशास्त्रीय संशोधनानुसार नियमित व्यायाम केल्याने मेंदूमध्ये ‘एंडॉर्फिन’ आणि ‘सेरोटोनिन’ यांसारखी आनंददायक रसायने सक्रिय होतात. यामुळे नैराश्य आणि चिंता यांचे प्रमाण कमी होते. दिवसभर कितीही काम केले तरी, त्यातून तणाव कमी होत नाही, उलट मानसिक थकवा जाणवतो. मात्र, व्यायामामुळे मेंदू अधिक सक्रिय आणि सकारात्मक राहतो.
२.२ एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती वाढवते
हार्वर्ड मेडिकल स्कूलच्या संशोधनानुसार, नियमित व्यायाम केल्याने मेंदूच्या ‘हिप्पोकॅम्पस’ भागाचा विकास होतो. हिप्पोकॅम्पस हा मेंदूतील स्मरणशक्ती आणि शिकण्याशी संबंधित भाग आहे. त्यामुळे व्यायाम केल्याने व्यक्तीची एकाग्रता वाढते आणि निर्णयक्षमता सुधारते.
३. व्यायामाचा शारीरिक आरोग्यावर प्रभाव
३.१ हृदयाचे आरोग्य सुधारते
नियमित व्यायामामुळे रक्तप्रवाह सुधारतो, कोलेस्टेरॉल नियंत्रित राहतो आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो. कामाच्या ठिकाणी केल्या जाणाऱ्या शारीरिक हालचालींमुळे हृदयाचे कार्य सुधारतेच असे नाही, कारण त्या हालचाली नियमित आणि संतुलित नसतात.
३.२ शरीरातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित ठेवते
डायबेटिस असलेल्या किंवा त्याचा धोका असलेल्या लोकांसाठी व्यायाम फार महत्त्वाचा असतो. फक्त काम केल्याने शरीरातील ग्लुकोज नियंत्रित राहील असे नाही, तर त्यासाठी योग्य प्रकारचा व्यायाम गरजेचा असतो.
३.३ स्नायूंचे आणि हाडांचे आरोग्य राखते
वाढत्या वयानुसार हाडे ठिसूळ होत जातात. व्यायामामुळे हाडांची घनता (Bone Density) वाढते आणि संधिवात (Arthritis) होण्याचा धोका कमी होतो.
४. व्यायामाच्या अभावामुळे येणारे धोके
जर एखाद्या व्यक्तीला वाटत असेल की ती दिवसभर काम करते, त्यामुळे वेगळ्या व्यायामाची गरज नाही, तर हे काही धोके निर्माण करू शकते.
४.१ शरीराच्या चुकीच्या हालचालींमुळे दुखापती होण्याची शक्यता
कामाच्या ठिकाणी वारंवार एकाच पद्धतीच्या हालचाली केल्याने ‘Repetitive Strain Injury’ (RSI) किंवा ‘Overuse Injury’ होण्याची शक्यता वाढते. उदाहरणार्थ, दिवसभर उभं राहिल्याने पाठदुखी वाढते किंवा सतत टाइपिंग करणाऱ्यांना बोटांमध्ये वेदना जाणवतात.
४.२ लठ्ठपणा आणि चयापचयाशी संबंधित समस्या
फक्त हालचाली केल्याने वजन नियंत्रणात राहील असे नाही. जर योग्य प्रकारचा व्यायाम केला नाही, तर शरीरात चरबी साठण्याची शक्यता वाढते, ज्यामुळे लठ्ठपणा आणि थायरॉईड यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
४.३ झोपेच्या तक्रारी
कामाचा ताण आणि मानसिक थकवा यामुळे झोपेच्या तक्रारी निर्माण होऊ शकतात. मात्र, नियमित व्यायाम केल्याने झोपेची गुणवत्ता सुधारते.
५. मानसिक आरोग्यासाठी योग्य व्यायाम कोणते?
जर एखादी व्यक्ती शारीरिक श्रम करत असेल, तरी तिने मानसिक आरोग्यासाठी काही विशिष्ट प्रकारचे व्यायाम करण्याचा विचार करावा.
५.१ ध्यान आणि योगासने
योगासन आणि ध्यान केल्याने मन शांत राहते, तणाव कमी होतो आणि आत्मसंतुलन सुधारते.
५.२ कार्डिओ व्यायाम (जसे की चालणे, सायकलिंग, जलतरण)
हृदयाच्या आरोग्यासाठी चालणे, धावणे किंवा पोहणे फायदेशीर असते.
५.३ स्ट्रेचिंग आणि ताकद वाढवणारे व्यायाम
जर दिवसभर उभं राहण्याचं किंवा जड काम करण्याचं काम असेल, तर संध्याकाळी हलका स्ट्रेचिंग आणि स्नायू बळकट करणारा व्यायाम (Strength Training) करणे फायद्याचे ठरते.
६. मानसिकतेत बदल करण्याची गरज
खूप लोकांना वाटतं की व्यायाम हा फक्त वजन कमी करण्यासाठी किंवा ऍथलीटसाठी असतो. परंतु तो मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी महत्त्वाचा आहे. म्हणूनच, “मी दिवसभर खूप काम करतो, त्यामुळे मला व्यायामाची गरज नाही” ही मानसिकता बदलणे आवश्यक आहे.
व्यायाम हा केवळ शारीरिक तंदुरुस्तीपुरता मर्यादित नाही, तर तो मानसिक शांती आणि दीर्घायुष्य मिळवण्यासाठी एक प्रभावी साधन आहे.
“फक्त काम केल्याने व्यायामाची गरज नाही” हा गैरसमज आहे.
काम आणि व्यायाम यामधील तफावत समजून घेणे गरजेचे आहे. मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य सुधारण्यासाठी नियमित व्यायाम करणे आवश्यक आहे.
आपण कितीही काम केले तरीही, दररोज किमान ३० मिनिटे व्यायाम करण्याची सवय लावल्यास शरीर आणि मन दोन्ही निरोगी राहतील. त्यामुळे व्यायामाला आपल्या दैनंदिन जीवनशैलीचा एक भाग बनवा आणि चांगले आरोग्य जपा!
धन्यवाद!
क्लिक करा 