आपण स्वतःला कमी लेखू नये, यासाठी कोणत्या गोष्टी अंगीकारण्याची गरज आहे?

आपल्या जीवनात असे अनेक क्षण येतात जेव्हा आपल्याला वाटते की आपण अपयशी ठरलो आहोत, किंवा आपण इतरांइतके चांगले नाही. ही भावना आपल्याला आत्मविश्वास गमवायला लावते आणि आपली कार्यक्षमता कमी करते. मानसशास्त्रानुसार, स्वतःला कमी लेखणे (self-doubt) हे आत्म-संयम, निर्णयक्षमता आणि आनंदावर विपरीत परिणाम करते. त्यामुळेच, आपण स्वतःबद्दल सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवायला हवा.

१. स्वतःला कमी लेखण्याची कारणे

स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार येण्याची अनेक कारणे असू शकतात. काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

i) बालपणीचा अनुभव

लहानपणी पालक, शिक्षक किंवा इतर मोठ्या व्यक्तींनी जर सतत टीका केली असेल, तर आत्मविश्वास डळमळीत होतो. सतत चुका दाखवणाऱ्या किंवा तुलनाच करणाऱ्या व्यक्तींमुळे स्वतःबद्दल कमीपणा वाटतो.

ii) समाजाची तुलना करण्याची प्रवृत्ती

सामाजिक माध्यमांमुळे (social media) सतत इतरांच्या यशाशी तुलना केली जाते. त्यामुळे स्वतःला कमी लेखण्याची प्रवृत्ती वाढते.

iii) अपयश आणि नकारात्मक अनुभव

एका किंवा अनेक अपयशांमुळे माणूस स्वतःच्या क्षमतांवर विश्वास ठेवणे सोडतो आणि त्याला वाटते की तो काहीही करू शकत नाही.

iv) परफेक्शनिस्ट मानसिकता

काही लोक कोणत्याही परिस्थितीत परिपूर्ण असण्याचा प्रयत्न करतात. मात्र, हे शक्य नसल्यामुळे अपयश आल्यावर ते स्वतःला कमी लेखतात.

२. स्वतःला कमी लेखण्याचे मानसिक परिणाम

• आत्मविश्वासाचा अभाव – एखाद्या गोष्टीत चांगले असतानाही संधी न घेण्याची भीती वाटते.
• निर्णय घेण्यात अडचण – स्वतःवर विश्वास नसल्यामुळे योग्य निर्णय घेणे कठीण होते.
• मानसिक तणाव आणि चिंता – सतत स्वतःला कमी लेखल्याने तणाव आणि नैराश्य वाढते.
• इतरांवर अवलंबित्व वाढणे – स्वतःच्या निर्णयांवर विश्वास नसल्यामुळे इतरांचे मत जास्त महत्त्वाचे वाटते.

३. स्वतःला कमी न लेखण्यासाठी कोणत्या गोष्टी अंगीकाराव्यात?

i) सकारात्मक आत्मसंवाद (Positive Self-Talk)

स्वतःशी संवाद कसा आहे, यावर तुमची मानसिकता अवलंबून असते. सतत “मी हे करू शकत नाही”, “माझ्यात गुणवत्ता नाही” असे म्हणण्यापेक्षा “मी प्रयत्न करू शकतो”, “माझ्यात क्षमता आहे” असे म्हणण्याची सवय लावा. संशोधन दर्शवते की पॉझिटिव्ह सेल्फ-टॉकमुळे (Positive Self-Talk) आत्मविश्वास वाढतो आणि मेंदू अधिक सकारात्मक विचार करू लागतो.

ii) स्वतःच्या कौशल्यांवर विश्वास ठेवा

कोणत्याही क्षेत्रात आपण परिपूर्ण असू शकत नाही, पण प्रत्येकात काही ना काही विशेष क्षमता असते. आपल्या कौशल्यांची यादी बनवा आणि त्यावर काम करा.

iii) तुलना करणे बंद करा

मानवस्वभावानुसार, आपण स्वतःची तुलना इतरांशी करतो. मात्र, मानसशास्त्र सांगते की तुलना केल्याने आत्म-सन्मान (self-esteem) कमी होतो. त्यामुळे इतरांशी तुलना करण्याऐवजी स्वतःच्या प्रगतीवर लक्ष द्या.

iv) अपयशाकडे सकारात्मक दृष्टीकोनातून पाहा

“मी अपयशी आहे” असे म्हणण्यापेक्षा “या अनुभवातून मी काय शिकू शकतो?” असा दृष्टिकोन ठेवा. Thomas Edison म्हणायचा, “मी १०,००० वेळा अपयशी झालो नाही, मी १०,००० प्रकारांनी यश मिळत नाही हे शिकले.”

v) आत्मसजगता वाढवा (Self-Awareness Develop करा)

स्वतःला ओळखा. तुम्हाला कोणत्या गोष्टी चांगल्या जमतात? तुम्हाला काय आनंद देते? आत्मसजगता वाढल्याने आपण स्वतःबद्दल सकारात्मक दृष्टिकोन बाळगू शकतो.

vi) सकारात्मक लोकांसोबत राहा

नकारात्मक लोकांच्या संगतीत राहिल्यास तुमचा आत्मविश्वास कमी होतो. त्यामुळे तुमच्या स्वप्नांवर विश्वास ठेवणाऱ्या आणि तुम्हाला प्रोत्साहन देणाऱ्या लोकांच्या सहवासात रहा.

vii) छोटी उद्दिष्टे ठेवा आणि पूर्ण करा

मोठे ध्येय गाठण्याआधी लहान उद्दिष्टे ठेवा. छोटी उद्दिष्टे पूर्ण झाल्यावर आत्मविश्वास वाढतो आणि स्वतःला कमी लेखण्याची सवय कमी होते.

viii) मनःशांतीसाठी ध्यान आणि मेडिटेशन करा

ध्यान आणि मेडिटेशन केल्याने तणाव कमी होतो आणि आत्मचिंतन करण्याची संधी मिळते. त्यामुळे आपण स्वतःबद्दल अधिक सकारात्मक विचार करू शकतो.

ix) आत्म-प्रेम (Self-Love) विकसित करा

स्वतःच्या चुका स्वीकारा, स्वतःवर प्रेम करा आणि स्वतःला क्षमा करा. “मी अयोग्य आहे” या मानसिकतेऐवजी “मी प्रयत्नशील आहे” असा दृष्टिकोन ठेवा.

x) मानसोपचारतज्ज्ञांची मदत घ्या

जर तुम्हाला वाटत असेल की तुम्ही स्वतःला नेहमी कमी लेखता, आणि त्यामुळे तुमच्या आयुष्यावर वाईट परिणाम होत आहे, तर मानसोपचार तज्ज्ञांची मदत घ्या. थेरपी आणि समुपदेशन (Counseling) यामुळे सकारात्मक मानसिकता विकसित करता येते.

४. मानसशास्त्रीय अभ्यास आणि संशोधन

i) Self-Efficacy Theory (Albert Bandura, 1977)

या सिद्धांतानुसार, स्वतःवर विश्वास ठेवल्यास व्यक्ती अधिक धैर्याने आणि यशस्वीपणे गोष्टी करू शकते.

ii) The Power of Growth Mindset (Carol Dweck, 2006)

Carol Dweck यांनी सांगितले की, जर व्यक्ती ‘मी शिकू शकतो’ या मानसिकतेने विचार करत असेल, तर ती स्वतःला कमी लेखत नाही आणि सतत प्रगती करत राहते.

iii) Cognitive Behavioral Therapy (CBT) चा प्रभाव

CBT तंत्राने नकारात्मक विचार बदलून सकारात्मक विचार आणता येतात. स्वतःला कमी लेखणाऱ्या लोकांसाठी हे तंत्र अत्यंत उपयुक्त आहे.

स्वतःला कमी लेखणे हे मानसिक आरोग्यासाठी घातक ठरू शकते. त्यामुळे स्वतःवर विश्वास ठेवणे, आत्म-प्रेम करणे, आणि अपयशातून शिकण्याची वृत्ती ठेवणे आवश्यक आहे. मानसशास्त्र सांगते की स्वतःवर विश्वास ठेवणारी माणसे अधिक यशस्वी, आनंदी आणि समाधानी असतात.

म्हणूनच, स्वतःला कमी लेखू नका. तुमची किंमत तुम्हीच ठरवा आणि आत्मविश्वासाने जीवन जगा!

धन्यवाद!

---