आपल्या जीवनात यश आणि अपयश यांचा खेळ सुरूच असतो. अनेक वेळा आपले प्रयत्न तात्काळ यश देत नाहीत, त्यामुळे आपल्याला निराशा येते. मात्र, मानसशास्त्र सांगते की कोणताही प्रयत्न वाया जात नाही, तो कुठल्या ना कुठल्या स्वरूपात आपल्याला सकारात्मक परिणाम देतो. हे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून समजून घेण्यासाठी मानसशास्त्राच्या विविध संकल्पनांचा विचार करूया.
१. प्रयत्न आणि मानसिकता (Mindset)
मानसशास्त्रात “Growth Mindset” आणि “Fixed Mindset” याबद्दल चर्चा केली जाते. Growth Mindset असलेले लोक प्रयत्न करत राहतात आणि अपयश आले तरी शिकण्याची तयारी ठेवतात. तर Fixed Mindset असलेले लोक अपयशाने खचतात.
स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील मानसशास्त्रज्ञ Carol Dweck यांनी केलेल्या संशोधनानुसार, ज्या लोकांना “Growth Mindset” असतो, ते अडचणींना संधी म्हणून पाहतात. त्यामुळे त्यांनी केलेले प्रत्येक प्रयत्न त्यांना काही ना काही शिकवतात आणि अखेरीस यश देतात.
म्हणूनच:
- प्रत्येक प्रयत्न हा शिकवण असतो.
- अपयश ही यशाची पहिली पायरी असते.
- सातत्याने प्रयत्न करणाऱ्यांना एक दिवस सकारात्मक बदल नक्कीच दिसतो.
२. यश आणि प्रयत्न यामधील मानसशास्त्रीय संबंध
Success Psychology नुसार, प्रत्येक कृतीचा काही ना काही प्रभाव असतो. मानसशास्त्रज्ञ B.F. Skinner यांच्या संशोधनानुसार, प्रयत्नांची पुनरावृत्ती केली तर यशाचे प्रमाण वाढते.
त्यांच्या Operant Conditioning Theory नुसार, जर एखादा कृतीचा सकारात्मक परिणाम दिसला, तर तो पुन्हा करण्याची इच्छा वाढते. म्हणजेच, अपयश आले तरी प्रयत्न सुरू ठेवणे महत्त्वाचे आहे, कारण एका टप्प्यावर सकारात्मक परिणाम मिळतोच.
त्यामुळे:
- नियमित प्रयत्नाने मेंदू नवीन शिकण्यास तयार होतो.
- आत्मविश्वास वाढतो.
- अनुभव वाढल्याने यशाच्या शक्यता वाढतात.
३. प्रयत्नांची संधी ओळखणे आणि संयम ठेवणे
Delay of Gratification ही संकल्पना मानसशास्त्रज्ञ Walter Mischel यांनी मांडली आहे. त्यांनी घेतलेल्या “Marshmallow Experiment” मध्ये असे आढळले की, ज्यांनी त्वरित आनंद घेतला नाही आणि संयम ठेवला, त्यांना भविष्यात चांगले यश मिळाले.
याचा अर्थ असा की, आपले प्रयत्न त्वरित यश देत नाहीत, पण संयम ठेवल्यास मोठे यश मिळू शकते. काहीवेळा आपण प्रयत्न करतो आणि लगेच परिणाम अपेक्षित करतो. मात्र, मानसशास्त्र सांगते की, मोठे यश हे वेळ घेते आणि त्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
४. अपयशाच्या वेळी प्रयत्न कसे चालू ठेवावेत?
कधी कधी प्रयत्न करूनही अपेक्षित परिणाम मिळत नाहीत, अशा वेळी पुढील गोष्टी मानसिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकतात:
चुकांमधून शिकणे: प्रत्येक अपयश हे पुढच्या प्रयत्नासाठी एक धडा असतो.
स्वतःशी सकारात्मक संवाद: “मी हरलो” असे म्हणण्याऐवजी “मी शिकतोय” असे म्हणा.
लक्ष्य स्पष्ट करणे: प्रयत्न करताना आपले ध्येय निश्चित असले पाहिजे.
सहकार्य घेणे: योग्य मार्गदर्शन घेतल्यास प्रयत्न अधिक प्रभावी ठरतात.
५. यशस्वी लोकांचे अनुभव – त्यांच्या प्रयत्नांचे परिणाम
(१) थॉमस एडिसन
एडिसन यांनी विजेचा बल्ब शोधण्यासाठी हजारो प्रयोग केले. लोकांनी त्यांना अपयशी म्हटले, पण त्यांनी उत्तर दिले – “मी हजार वेळा कसा अपयशी होतो, ते शिकलो.”
त्याचा धडा: प्रयत्न कधीच व्यर्थ जात नाहीत, ते काहीतरी शिकवतात.
(२) अब्राहम लिंकन
अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष लिंकन यांना अनेक वेळा निवडणुकीत अपयश आले, पण त्यांनी प्रयत्न सुरूच ठेवले. अखेरीस ते राष्ट्राध्यक्ष झाले.
त्याचा धडा: सातत्याने प्रयत्न केल्यास मोठे यश मिळते.
(३) अमिताभ बच्चन
करिअरच्या सुरुवातीला त्यांना अनेक ठिकाणी नाकारले गेले. मात्र, त्यांनी प्रयत्न सोडले नाहीत आणि अखेरीस भारतीय चित्रपटसृष्टीतील महानायक बनले.
त्याचा धडा: आत्मविश्वास आणि प्रयत्न यांचा मिळून यश होते.
६. प्रयत्नांचा सकारात्मक परिणाम आपल्या मानसिक आरोग्यावर
आत्मविश्वास वाढतो: सतत प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्तीला अपयशाचे भय कमी वाटते.
सकारात्मकता वाढते: प्रयत्नांमुळे आशावाद वाढतो.
तणाव कमी होतो: प्रयत्न करत राहिल्यास भीती आणि चिंता कमी होते.
मेंदू सतत सक्रिय राहतो: नवीन प्रयत्न केल्याने मेंदूला नवे शिकण्याची संधी मिळते.
७. प्रयत्न आणि नातेसंबंध
आपण जेव्हा प्रयत्न सोडतो, तेव्हा त्याचा परिणाम आपल्या नात्यांवरही होतो. पण प्रयत्न सुरू ठेवल्यास –
कुटुंबासाठी प्रेरणादायी ठरता.
आपली विश्वासार्हता वाढते.
लोक तुमच्या यशाचा आदर करतात.
८. वैज्ञानिक दृष्टीकोन – प्रयत्न आणि यश याचे गणित
मानसशास्त्र सांगते की यश हे काही बाबींवर अवलंबून असते:
Effort (प्रयत्न) + Patience (संयम) + Learning (शिकण्याची वृत्ती) = Success (यश)
प्रत्येक प्रयत्न हे एक नवीन संधी असते. जसे “Compound Effect” नुसार, छोटे छोटे प्रयत्न एकत्रितपणे मोठे यश देतात.
प्रयत्न कधीच वाया जात नाहीत
प्रत्येक प्रयत्नातून काहीतरी शिकायला मिळते.
अपयश आलं तरी संयम ठेवल्यास यश हमखास मिळते.
मानसिक आरोग्यासाठी प्रयत्न करणं आवश्यक आहे.
सातत्य, ध्येय आणि सकारात्मकता हे यशाचे मूलमंत्र आहेत.
शेवटचा संदेश
आपण केलेला प्रत्येक प्रयत्न हा भविष्यात कुठेतरी उपयोगी पडतो. त्यामुळे प्रयत्न करत रहा, शिकत रहा आणि संयम ठेवा. यश नेहमीच प्रयत्नशील लोकांचे स्वागत करते.
➤ “प्रयत्न करणे थांबवू नका, कारण तुम्हाला माहिती नसते, कोणता प्रयत्न तुम्हाला यशाच्या शिखरावर पोहोचवेल!”
धन्यवाद!
क्लिक करा 