मानसिक थकवा हा केवळ कामाच्या ओझ्यामुळेच येत नाही तर सततच्या तणावामुळे, असमाधानामुळे आणि जीवनातील अनिश्चिततेमुळेही येतो. असे मन थकलेले असते तेव्हा त्याला नवीन उभारी देण्याची आवश्यकता असते. मानसिक आरोग्यावर संशोधन करणाऱ्या तज्ज्ञांनी यावर अनेक उपाय सुचवले आहेत. या लेखात आपण मानसशास्त्रीय दृष्टीकोनातून थकलेल्या मनाला नवीन ऊर्जा देण्याचे उपाय पाहणार आहोत.
थकलेल्या मनाची लक्षणे
मन थकलेले आहे हे ओळखण्यासाठी काही विशिष्ट लक्षणे दिसून येतात.
उत्साहाची कमतरता – आधी आवडणाऱ्या गोष्टींमध्ये रस कमी होतो.
थकवा आणि आळस – शरीर शिथिल वाटते आणि काम करण्याची इच्छा राहत नाही.
भावनिक अस्थिरता – चिडचिड, अस्वस्थता, रडू येणे, निराश वाटणे.
एकाग्रतेचा अभाव – कामात लक्ष लागणे कठीण होते, निर्णय घेण्यास अडचण येते.
झोपेच्या समस्या – झोप न लागणे किंवा सतत झोप येणे.
सामाजिक दुरावा – मित्र, कुटुंब यांच्याशी संवाद टाळला जातो.
मानसिक थकव्याची कारणे
१. मानसिक तणाव आणि चिंता
अति विचार आणि भविष्याची चिंता ही मानसिक थकव्याची सर्वात मोठी कारणे आहेत. संशोधनानुसार, सतत चिंता करत राहिल्यास मेंदूत ‘कॉर्टिसोल’ हा तणाव निर्माण करणारा हार्मोन जास्त प्रमाणात तयार होतो, ज्यामुळे थकव्याची भावना वाढते.
२. भावनिक ओझे
भावनांना दडपून ठेवणे, सतत जबाबदाऱ्या पार पाडणे आणि दुसऱ्यांची काळजी घेणे यामुळे मनावर जडपणा येतो. ‘Emotional Exhaustion’ ही संज्ञा मानसशास्त्रज्ञ वापरतात, जी अशा प्रकारच्या मानसिक थकव्याचे वर्णन करते.
३. सामाजिक आणि व्यावसायिक दबाव
कामाचा ताण, ऑफिसमध्ये स्पर्धा, घरगुती जबाबदाऱ्या आणि समाजाची अपेक्षा यामुळे मानसिक थकवा निर्माण होतो. ‘Burnout Syndrome’ हा मानसिक आरोग्यावरील एक गंभीर परिणाम यामुळे दिसून येतो.
४. अपूर्ण झोप आणि चुकीचा आहार
संशोधनातून सिद्ध झाले आहे की झोपेची कमतरता मेंदूच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम करते. तसंच, जीवनसत्त्वे आणि मिनरल्सची कमतरता असलेल्या आहारामुळे देखील मन अधिक थकलेले वाटते.
५. अपयशाची भीती आणि असमाधान
आपल्या अपेक्षा पूर्ण न झाल्यास मनात निराशा आणि असमाधान निर्माण होते. अशा वेळी आपला आत्मविश्वास आणि मानसिक उर्जा कमी होऊ लागते.
थकलेल्या मनाला उभारी देण्यासाठी मानसशास्त्रीय उपाय
१. सकारात्मक विचारसरणी विकसित करा
मानसशास्त्रज्ञ ‘Cognitive Behavioral Therapy (CBT)’ या उपचार पद्धतीत सकारात्मक विचारसरणीवर भर देतात. त्यानुसार, मनातील नकारात्मक विचारांवर प्रश्नचिन्ह निर्माण करणे आणि त्यांना सकारात्मक विचारांमध्ये बदलणे आवश्यक आहे.
२. छोट्या आनंदावर लक्ष केंद्रित करा
सतत मोठ्या गोष्टींचा विचार केल्याने तणाव वाढतो. त्याऐवजी, रोजच्या छोट्या आनंदाचा अनुभव घ्या. उदाहरणार्थ, निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवा, संगीत ऐका किंवा आवडता पदार्थ खा.
३. ध्यान आणि श्वासोच्छ्वास तंत्राचा वापर करा
‘Mindfulness Meditation’n आणि ‘Deep Breathing’ ही तंत्रे मानसिक थकवा दूर करण्यात प्रभावी ठरतात. संशोधनानुसार, ध्यान केल्याने मेंदूमधील ‘Serotonin’ आणि ‘Dopamine’ यांसारखे आनंददायक हार्मोन्स सक्रिय होतात.
४. शारीरिक हालचाल आणि व्यायाम
व्यायाम केल्याने शरीर आणि मन दोन्ही ताजेतवाने होते. न्यूरोसायन्सच्या अभ्यासानुसार, शारीरिक हालचाल केल्याने मेंदूमध्ये ‘Endorphins’ नावाचे आनंददायी रसायन स्रवते, जे मानसिक ताजेतवानेपणा आणते.
५. पुरेशी आणि नियमित झोप घ्या
झोपेचा तुटकपणा मानसिक थकव्याचे एक मोठे कारण आहे. मानसशास्त्रज्ञ सुचवतात की रात्री ७-८ तासांची नियमित झोप मानसिक स्वास्थ्यासाठी आवश्यक आहे.
६. स्वतःसाठी वेळ काढा
स्वतःसाठी वेळ घेणे म्हणजे स्व-प्रेमाची (Self-Care) प्रक्रिया. आपण जेव्हा स्वतःच्या मनाची काळजी घेतो, तेव्हा जीवनाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन सकारात्मक राहतो.
७. मित्र, कुटुंब यांच्यासोबत वेळ घालवा
मानसशास्त्रज्ञांच्या मते, सामाजिक संवाद आणि नातेसंबंध हे मानसिक थकवा दूर करण्यासाठी महत्त्वाचे असतात. आपल्या प्रियजनांसोबत बोलल्यानंतर मानसिकरित्या हलके वाटते.
८. आपल्या भावना मोकळ्या करा
‘Expressive Writing’ हे तंत्र मानसिक थकवा दूर करण्यासाठी प्रभावी ठरते. संशोधन दर्शवते की, आपल्या भावनांना शब्दरूप दिल्यास मन हलके होते.
९. बदल स्वीकारण्याची मानसिकता ठेवा
परिस्थिती नेहमी आपल्या मनासारखी घडत नाही. मानसशास्त्रज्ञ सांगतात की ‘Acceptance and Commitment Therapy (ACT)’ ही पद्धती आपल्याला परिस्थिती स्वीकारण्यास मदत करते आणि त्यामुळे तणाव कमी होतो.
१०. प्रोफेशनल मदत घ्या
जर मानसिक थकवा खूप जास्त असेल आणि तो दूर होत नसेल, तर मानसशास्त्रज्ञांची मदत घेणे आवश्यक आहे.
थकलेल्या मनाने जीवनाकडे नव्याने कसे पाहावे?
१. स्वतःला दोष देणे टाळा
अपयश आले तरी स्वतःवर कठोर होऊ नका. चुका झाल्या तरी त्या स्वीकारून पुढे जाणे महत्त्वाचे आहे.
२. भविष्याबाबत लवचिक दृष्टिकोन ठेवा
सगळ्या गोष्टी आपल्या मनासारख्या घडणार नाहीत, हे समजून घेणे आवश्यक आहे.
३. स्वप्न आणि उद्दिष्टे पुन्हा ठरवा
कधीकधी जुन्या स्वप्नांपेक्षा नवीन स्वप्ने आणि उद्दिष्टे आपल्याला अधिक आनंद देऊ शकतात.
४. रोजच्या छोट्या प्रगतीवर लक्ष केंद्रित करा
आपण रोज थोडा जरी सकारात्मक बदल केला तरी त्याचा मोठा परिणाम दिसू शकतो.
थकलेल्या मनाला उभारी देण्यासाठी मानसिक आरोग्याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, योग्य विचारसरणी, ध्यान, व्यायाम, भावनिक संवाद आणि पुरेशी विश्रांती यामुळे मन ताजेतवाने होते. जर मानसिक थकवा दीर्घकाळ टिकत असेल, तर तज्ज्ञांची मदत घेणे हा सर्वांत उत्तम पर्याय ठरतो.
मन ही सर्वात मोठी शक्ती आहे. ती जर थकली असेल, तर तिची काळजी घेणे हे आपले सर्वांत मोठे कर्तव्य आहे!
धन्यवाद!