मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याचा परस्परसंबंध
मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य एकमेकांशी घट्ट जोडलेले आहेत. मानसिक स्वास्थ्य चांगले असेल, तर शरीरही निरोगी राहते. तणाव, चिंता, नैराश्य यांसारख्या मानसिक समस्या दीर्घकाळ टिकल्यास त्या शरीरावरही परिणाम करतात. याउलट, जर मन शांत आणि सकारात्मक असेल, तर शरीरातील बऱ्याच शारीरिक समस्या आपोआप कमी होतात.
मानसिक आरोग्य सुधारल्याने कोणते शारीरिक त्रास कमी होतात?
१. उच्च रक्तदाब आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो
तणाव आणि चिंता हे उच्च रक्तदाब व हृदयविकाराचे प्रमुख कारण आहे. सततच्या मानसिक तणावामुळे शरीरात ‘कॉर्टिसोल’ आणि ‘ॲड्रेनालिन’ सारखी संप्रेरके (hormones) वाढतात, ज्यामुळे हृदयावर ताण येतो. योग, ध्यान, सकारात्मक विचार आणि मानसिक स्थैर्य यामुळे रक्तदाब नियंत्रित राहतो आणि हृदयाचे आरोग्य सुधारते.
२. पचनसंस्थेचे विकार कमी होतात
मानसिक तणावाचा थेट परिणाम आपल्या पचनसंस्थेवर होतो. सततच्या तणावामुळे गॅस, अपचन, पोटात दुखणे, आम्लपित्त (acidity) यांसारख्या समस्या उद्भवतात. मानसिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित केल्यास शरीरात ‘पॅरासिंपथेटिक नर्वस सिस्टम’ सक्रिय होते, जी पचनक्रियेला मदत करते.
३. निद्रानाश (Insomnia) दूर होतो
चिंता आणि मानसिक तणावामुळे अनेक लोकांना झोप न येण्याची समस्या निर्माण होते. झोपेचा अभाव म्हणजे शरीराचा पुनर्बांधणीचा वेळ कमी होणे. मानसिक आरोग्य सुधारल्यानंतर झोपेची गुणवत्ता सुधारते, शरीराला अधिक विश्रांती मिळते आणि कार्यक्षमता वाढते.
४. प्रतिकारशक्ती मजबूत होते
दीर्घकालीन चिंता आणि नैराश्य यामुळे शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते, ज्यामुळे सर्दी, ताप, संक्रमण यांचे प्रमाण वाढते. मानसिक आरोग्य उत्तम ठेवल्यास शरीरातील ‘इम्युनोग्लोब्युलिन’ आणि इतर रोगप्रतिकारक पेशी सक्रिय राहतात, ज्यामुळे संसर्गजन्य रोग होण्याचे प्रमाण कमी होते.
५. साखर आणि मधुमेहावर नियंत्रण मिळते
तणावामुळे शरीरातील ‘कॉर्टिसोल’ पातळी वाढते, ज्याचा थेट परिणाम शरीरातील इन्सुलिनवर होतो. यामुळे मधुमेहाचा धोका वाढतो. तणाव कमी केल्यास आणि मानसिक आरोग्य सुधारल्यास साखरेची पातळी नियंत्रित राहते आणि मधुमेहाचा धोका कमी होतो.
६. सांधेदुखी आणि स्नायूंचे ताण कमी होतात
मानसिक तणावामुळे शरीरातील स्नायू ताठर होतात आणि सांधेदुखीचा त्रास वाढतो. ध्यान, योगसाधना आणि सकारात्मक मानसिकता स्वीकारल्यास शरीरातील स्नायू मोकळे होतात, ताठरपणा कमी होतो आणि वेदना दूर होतात.
७. डोकेदुखी आणि मायग्रेन कमी होतो
तणावामुळे रक्तवाहिन्यांवर परिणाम होऊन वारंवार डोकेदुखी किंवा मायग्रेनचा त्रास जाणवतो. योग्य मानसिक आरोग्य टिकवले तर रक्ताभिसरण सुधारते आणि मायग्रेनचा त्रास हळूहळू कमी होतो.
८. वजन नियंत्रित राहते
भावनिक अस्थिरतेमुळे अनेक लोक जास्त किंवा कमी खाण्याकडे वळतात, ज्याचा परिणाम वजन वाढणे किंवा कमी होण्यात होतो. मानसिक आरोग्य उत्तम राहिल्यास अन्नसेवन संतुलित होते आणि वजन नैसर्गिकरित्या नियंत्रित राहते.
९. हॉर्मोन्स संतुलित राहतात
स्ट्रेस हार्मोन्स वाढल्यास शरीरातील इतर हार्मोन्सवरही परिणाम होतो, ज्यामुळे मासिक पाळीच्या तक्रारी, थायरॉईड समस्या, पचनसंस्था बिघडणे अशा अनेक समस्या उद्भवतात. मानसिक आरोग्य सुधारल्यास हॉर्मोन्सचे संतुलन राखले जाते आणि आरोग्य उत्तम राहते.
मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी काय करता येईल?
१. ध्यान आणि योगासने
रोज १०-१५ मिनिटे ध्यान केल्याने मन शांत राहते आणि तणाव कमी होतो.
योगासने केल्याने शरीर आणि मन यांचा समतोल राखला जातो.
२. सकारात्मक विचारधारा स्वीकारा
नकारात्मक विचारांऐवजी सकारात्मक गोष्टींकडे लक्ष द्या.
सतत चिंता करणे थांबवून वर्तमानकाळात जगण्याची सवय लावा.
३. पुरेशी झोप घ्या
७-८ तासांची चांगली झोप शरीर आणि मन दोघांसाठीही महत्त्वाची आहे.
झोपण्याच्या आधी फोन, टीव्ही, स्क्रीनचा वापर टाळा.
४. शारीरिक हालचाल वाढवा
दररोज किमान ३० मिनिटे चालणे, पोहणे, किंवा कोणताही व्यायाम केल्यास शरीर आणि मन दोन्ही तंदुरुस्त राहते.
५. समाजाशी जोडलेले राहा
कुटुंबीय, मित्र यांच्यासोबत वेळ घालवा.
संवाद साधण्याने तणाव कमी होतो आणि मानसिक आरोग्य सुधारते.
६. तणाव व्यवस्थापन तंत्र वापरा
डीप ब्रीदिंग (दीर्घ श्वासोच्छ्वास) तंत्र, म्युझिक थेरपी, आर्ट थेरपी यासारख्या गोष्टी तणाव कमी करण्यासाठी उपयोगी ठरतात.
७. आवश्यकतेनुसार तज्ञांची मदत घ्या
मानसिक समस्या जास्त असल्यास मानसशास्त्रज्ञ किंवा समुपदेशक यांची मदत घेणे फायद्याचे ठरते.
मानसिक आरोग्य हे फक्त मनाशी संबंधित नसून, त्याचा थेट परिणाम आपल्या शारीरिक आरोग्यावरही होतो. मानसिक आरोग्य चांगले ठेवल्यास हृदयविकार, उच्च रक्तदाब, पचनाच्या समस्या, निद्रानाश, मधुमेह यांसारख्या अनेक आजारांपासून मुक्तता मिळू शकते. त्यामुळे मन सकारात्मक ठेवणे, तणाव दूर ठेवणे आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी प्रयत्न करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
“मन शांत असेल, तर शरीरही निरोगी राहते.”
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.