या भावना आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत. काही प्रमाणात या भावना उपयोगी असतात, कारण त्या आपल्याला धोक्यांपासून वाचवतात आणि सतर्क राहण्यास मदत करतात. पण जेव्हा या भावना नियंत्रणाबाहेर जातात, तेव्हा त्या आपल्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर परिणाम करतात. सतत भीती वाटणे, निराधार काळजी करणे किंवा प्रत्येक गोष्टीत संशय घेणे हे आपल्या आयुष्याचा आनंद हिरावून घेऊ शकते. या लेखात आपण मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून या भावनांवर कसे मात करायचे याबद्दल माहिती घेऊ.
भीती, काळजी आणि संशय – यांचा आपल्या मनावर होणारा प्रभाव
- भीती (Fear): भीती हा एक नैसर्गिक प्रतिसाद आहे जो मेंदूमधील “अमिग्डाला” या भागाच्या सक्रियतेमुळे निर्माण होतो. भीतीमुळे आपली शरीरक्रिया वेगळी होते – हृदयाचे ठोके वाढतात, घाम फुटतो आणि आपण लढा किंवा पळण्याची प्रतिक्रिया देतो. भीती जर तात्पुरती असेल, तर ती आपल्या हिताची असते. पण ती दीर्घकाळ टिकली, तर ती फोबिया किंवा अतीताणाचे (anxiety disorder) रूप घेऊ शकते.
- काळजी (Worry): सतत एखाद्या गोष्टीबद्दल विचार करणे आणि त्याविषयी चिंता वाटणे याला “काळजी” म्हणतात. काही लोक लहानशा समस्येबद्दलही खूप विचार करत राहतात. जसे की, “उद्या मी परीक्षा दिली तर काय होईल?” किंवा “भविष्यात माझे करिअर कसे घडेल?” यामुळे त्यांच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम होतो. सतत काळजी करणाऱ्या लोकांना अनिद्रा, डोकेदुखी आणि चिडचिड होत राहते.
- संशय (Doubt): संशय घेण्याची सवय काही वेळा उपयोगी ठरते, कारण ती आपल्याला धोका ओळखण्यास मदत करते. पण जर प्रत्येक माणसावर किंवा प्रत्येक परिस्थितीवर संशय घेत राहिलो, तर त्याचा आपल्या नातेसंबंधांवर परिणाम होतो. उदा. काही लोक त्यांच्या जोडीदारावर कोणताही पुरावा नसताना संशय घेत राहतात. अशा प्रकारच्या संशयामुळे नात्यात तणाव निर्माण होतो.
या नकारात्मक भावना का निर्माण होतात?
मानसशास्त्रानुसार, या भावनांच्या मुळाशी काही महत्त्वाचे घटक असतात:
- बालपणीच्या आठवणी: लहानपणी जर कोणी भीतीदायक प्रसंग अनुभवला असेल, तर ती भीती मोठेपणीही मनात घर करून राहते. उदा. एखाद्या मुलाला लहानपणी अंधाराची भीती वाटली असेल, तर मोठेपणातही ती भीती त्याला त्रास देऊ शकते.
- अनिश्चितता आणि नियंत्रणाची गरज: काही लोकांना प्रत्येक गोष्ट त्यांच्या नियंत्रणात हवी असते. पण जीवन हे अनिश्चित असते, आणि हीच गोष्ट त्यांना सहन होत नाही. त्यामुळेच ते प्रत्येक गोष्टीबद्दल काळजी करत राहतात.
- नकारात्मक विचारसरणी: काही लोक सतत नकारात्मक विचार करत राहतात. उदा. “माझे नशीब नेहमीच खराब असते” किंवा “माझे काहीही चांगले होणार नाही.” अशा विचारांमुळे त्यांना भीती, काळजी आणि संशय अधिक वाटू लागतो.
- संवेदनशीलता आणि आत्मविश्वासाचा अभाव: काही लोकांना लहानशा गोष्टीतूनही भीती वाटते किंवा त्यांना कोणीतरी फसवेल असे वाटते. यामागे आत्मविश्वासाचा अभाव असतो.
या भावनांवर मात करण्यासाठी मानसशास्त्रीय उपाय
1. आपल्या भावनांना ओळखा
भीती, काळजी किंवा संशय वाटत असेल, तर सर्वप्रथम त्या भावनांची नोंद करा. कोणत्या परिस्थितीत तुम्हाला अशा भावना निर्माण होतात? त्या भावना तुमच्यावर कोणता परिणाम करतात? याचा विचार केल्यास तुम्ही त्या हाताळण्याचा प्रयत्न करू शकता.
2. वस्तुनिष्ठ विचार करा
भीती आणि काळजी बहुतेकदा आपल्या मनाच्या कल्पना असतात. म्हणूनच, आपण एखाद्या परिस्थितीबद्दल अधिक वस्तुनिष्ठ विचार करण्याची सवय लावली पाहिजे. उदा. तुम्हाला जर परीक्षेची भीती वाटत असेल, तर स्वतःला विचारून बघा – “मी अभ्यास केला आहे का?” आणि “मी पूर्वीही परीक्षेत चांगले गुण मिळवले होते का?” यामुळे आपल्याला सत्य परिस्थिती समजण्यास मदत होते.
3. ध्यान आणि श्वासोच्छ्वास तंत्रे वापरा
मानसशास्त्रीय संशोधनानुसार, ध्यानधारणा (meditation) आणि नियंत्रित श्वासोच्छ्वास (breathing exercises) या तंत्रांचा वापर केल्यास मन शांत राहते आणि चिंता कमी होते. आपण “४-७-८” श्वासोच्छ्वास तंत्र वापरू शकतो –
- ४ सेकंद श्वास आत घ्या
- ७ सेकंद श्वास रोखा
- ८ सेकंद श्वास सोडा
4. नियंत्रित शक्य असेल, त्यावर लक्ष केंद्रित करा
आपण प्रत्येक गोष्टीवर नियंत्रण मिळवू शकत नाही, पण काही गोष्टी आपल्याच्या हातात असतात. उदा. “भविष्यात काय होईल?” याची चिंता करण्याऐवजी आपण सध्या काय चांगले करू शकतो यावर लक्ष द्या.
5. भीतीला सामोरे जा
काही वेळा भीतीवर मात करण्यासाठी भीतीला सामोरे जाणे आवश्यक असते. उदा. जर कोणाला स्टेजवर बोलण्याची भीती वाटत असेल, तर लहान गटात बोलण्याचा सराव केल्याने आत्मविश्वास वाढू शकतो.
6. सकारात्मक संवाद ठेवा
आपण स्वतःशी कसे बोलतो याचा आपल्या मनावर परिणाम होतो. सतत “माझ्याकडून काही होणार नाही” असे म्हणण्याऐवजी, “मी प्रयत्न करू शकतो” किंवा “मी हे शिकू शकतो” असे म्हणणे अधिक प्रभावी ठरते.
7. गरज असेल तेव्हा मानसोपचार तज्ञांची मदत घ्या
जर या भावना खूप तीव्र असतील आणि तुमच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करत असतील, तर मानसोपचार तज्ञांकडून मदत घेणे हा उत्तम उपाय ठरतो. समुपदेशन (counseling) आणि CBT (Cognitive Behavioral Therapy) यांसारख्या उपचारपद्धती प्रभावी ठरू शकतात.
भीती, काळजी आणि संशय या भावना नैसर्गिक असल्या तरी त्या अति झाल्यास मानसिक आरोग्यावर वाईट परिणाम होतो. या भावनांना सामोरे जाण्यासाठी स्वतःला ओळखणे, नकारात्मक विचार बदलणे, ध्यानधारणा करणे आणि भीतीवर मात करण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. आपल्या आयुष्यात बदल करण्यासाठी आपण स्वतःच पाऊल उचलले पाहिजे. योग्य मानसिकता आणि प्रयत्नांनी या भावनांवर यशस्वीपणे मात करता येते आणि अधिक आनंदी आणि समाधानी जीवन जगता येते.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.