मानवी जीवन हे सतत संघर्षशील आहे. प्रत्येकाला काही ना काही त्रास, अडचणी किंवा संकटांचा सामना करावा लागतो. काही वेळा या समस्या इतक्या गुंतागुंतीच्या असतात की त्या दूर करणं शक्य नसतं, तर काही वेळा त्या आव्हानांना प्रतिकार करून त्यावर विजय मिळवणं आपल्या हातात असतं. या दोन्ही प्रकारच्या परिस्थितींमध्ये कसं वागायचं, हे समजून घेणं अत्यंत गरजेचं आहे. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने, मानसिक आरोग्य उत्तम राखण्यासाठी कोणत्या त्रासांशी लढणं आवश्यक आहे आणि कोणत्या त्रासांसोबत समायोजन करून जगणं महत्त्वाचं आहे, याचा शोध घेणं महत्त्वाचं ठरतं.
जगण्याची सवय करून घ्यावी लागणारे त्रास
काही समस्या अशा असतात ज्या आपल्या नियंत्रणात नसतात. त्या दूर करणं आपल्या हातात नसतं, त्यामुळे त्या स्वीकारून जगणं हाच एकमेव पर्याय उरतो. मानसशास्त्र याला “Acceptance and Commitment Therapy (ACT)” असं म्हणतं. या संकल्पनेनुसार, आपण ज्या गोष्टी बदलू शकत नाही, त्यांचा स्वीकार करून त्यांच्यासोबत जगण्याचं कौशल्य विकसित करणं गरजेचं आहे.
१. दीर्घकालीन शारीरिक आजार
उदाहरणार्थ, मधुमेह, रक्तदाब, संधिवात किंवा अपंगत्व यांसारख्या शारीरिक समस्यांमुळे अनेकांना आयुष्यभर संघर्ष करावा लागतो. या आजारांवर कायमस्वरूपी इलाज नसतो, त्यामुळे त्या परिस्थितीशी जुळवून घेणं गरजेचं असतं. संशोधनानुसार, ज्या लोकांनी आपल्या आजारांचा स्वीकार केला आणि त्यानुसार जीवनशैलीत बदल केला, त्यांचे मानसिक आरोग्य अधिक चांगले राहते.
२. भूतकाळातील जखमा आणि आठवणी
गेल्या आयुष्यात घडलेल्या काही घटना, जसे की प्रिय व्यक्तीचं निधन, अपयश, अपमान किंवा मोठा नुकसान, या गोष्टी बदलता येत नाहीत. या वेदनादायक आठवणी कायमस्वरूपी मनात राहतात. परंतु त्यावर राग, दुःख किंवा अपराधीपणाची भावना बाळगणं, हे मानसिक आरोग्यासाठी हानिकारक ठरतं. म्हणूनच, भूतकाळ स्वीकारून पुढे जाणं हीच योग्य प्रक्रिया आहे.
३. काही नातेसंबंधांमधील तडजोड
काही वेळा आपल्या कुटुंबातील सदस्य, जोडीदार किंवा मित्रांसोबत मतभेद होतात. काही संबंध सुधारता येतात, पण काही वेळा समोरच्या व्यक्तीला बदलणं आपल्या हातात नसतं. अशा वेळी परिस्थिती स्वीकारून, स्वतःच्या भावनांवर नियंत्रण ठेवणं गरजेचं असतं. संशोधन सांगतं की, जे लोक इतरांच्या वागण्यावर कमी आणि स्वतःच्या मानसिक शांततेवर जास्त लक्ष केंद्रित करतात, ते अधिक आनंदी असतात.
४. अपूर्णता आणि स्वतःमधील कमतरता
आपण परिपूर्ण नाही, हे स्वीकारणं खूप महत्त्वाचं आहे. आपल्याला प्रत्येक गोष्टीत यश मिळेलच असं नाही. कधी कधी आपण कमी बुद्धिमान, कमी सुंदर, किंवा काही गोष्टींमध्ये कमी कुशल असू शकतो. समाजाकडून मिळणाऱ्या अपेक्षांचा भार कमी करण्यासाठी स्वतःची कमतरता स्वीकारून, आत्मविश्वासाने पुढे जाणं गरजेचं आहे.
लढण्याची गरज असणारे त्रास
जसजसं आपण स्वीकारणं शिकतो, तसतसं काही प्रसंगांमध्ये लढणं आवश्यक असतं. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने, जर एखादी समस्या आपल्या शारीरिक, मानसिक किंवा सामाजिक आरोग्यावर विपरित परिणाम करत असेल, तर त्यावर लढणं गरजेचं ठरतं.
१. मानसिक आरोग्यावरील आघात आणि तणाव
डिप्रेशन, चिंता, न्यूनगंड किंवा ट्रॉमासारख्या समस्या दूर करण्यासाठी मनापासून प्रयत्न करणं आवश्यक आहे. मानसोपचार, ध्यानधारणा, सकारात्मक विचारसरणी, आणि जीवनशैलीतील बदल यामधून मानसिक समस्यांवर लढता येतं. Cognitive Behavioral Therapy (CBT) यासारख्या उपचारपद्धती यशस्वी ठरतात.
२. गैरवर्तन आणि अन्यायाविरुद्ध लढा
आपल्याला जर कोणत्याही प्रकारच्या अन्यायाला सामोरं जावं लागत असेल, जसे की मानसिक छळ, शोषण, भेदभाव किंवा हिंसा, तर गप्प बसणं हा पर्याय नसतो. समाजातील चुकीच्या गोष्टींविरोधात आवाज उठवणं आणि योग्य ती मदत घेणं गरजेचं आहे. संशोधन दर्शवतं की, जे लोक अन्यायाविरोधात उभे राहतात, त्यांना आत्मसन्मान अधिक मिळतो.
३. सवयींवर विजय मिळवणं
व्यसन, आळस, तणावग्रस्त खाणं किंवा नकारात्मक विचारसरणी यासारख्या वाईट सवयींवर लढणं गरजेचं आहे. मानसशास्त्र सांगतं की, वाईट सवयी मोडण्यासाठी “habit reversal therapy” आणि “self-discipline techniques” वापरणं प्रभावी ठरतं.
४. स्वतःच्या विकासासाठी संघर्ष
स्वतःला अधिक आत्मनिर्भर, यशस्वी आणि समाधानी बनवण्यासाठी नेहमी प्रयत्न करणं आवश्यक आहे. नवीन कौशल्य शिकणं, स्वतःच्या क्षमतेवर विश्वास ठेवणं, आणि आत्मविकासासाठी प्रयत्न करणं, या गोष्टींशी लढणं महत्त्वाचं आहे. मानसशास्त्र सांगतं की, ज्या लोकांमध्ये growth mindset असतो, ते आयुष्यात अधिक यशस्वी आणि आनंदी असतात.
योग्य तोडगा: स्वीकार आणि संघर्ष यातील संतुलन
कधी स्वीकार करायचा आणि कधी लढायचं, हे ओळखणं खूप महत्त्वाचं आहे. संशोधनानुसार, जे लोक जीवनात या दोन्ही गोष्टींमध्ये संतुलन साधतात, त्यांना मानसिक शांती मिळते.
- “Serenity Prayer” या प्रसिद्ध तत्वज्ञानात सांगितलं जातं:
“मला शांतता दे, जे बदलता येत नाही ते स्वीकारण्याची;
मला धैर्य दे, जे बदलता येऊ शकतं ते बदलण्याची;
आणि मला शहाणपण दे, दोन्हींतला फरक ओळखण्याची!”
ही प्रार्थना मानसशास्त्रीयदृष्ट्या योग्य आहे, कारण ती आपल्याला परिस्थितीनुसार योग्य निर्णय घेण्याचं भान देते.
जीवनात काही त्रासांसोबत जगण्याची सवय करून घ्यावी लागते आणि काही त्रासांसोबत लढणं आवश्यक असतं. मानसशास्त्र आपल्याला शिकवतं की, ज्या गोष्टी आपल्या नियंत्रणाबाहेर आहेत, त्या स्वीकारून जीवनात पुढे जाणं अधिक शहाणपणाचं आहे. पण ज्या गोष्टी आपल्या जीवनावर नकारात्मक प्रभाव टाकतात, त्यांच्याविरुद्ध लढणंही तितकंच आवश्यक आहे.
आयुष्यात योग्य निर्णय घेण्यासाठी स्वतःची मानसिक ताकद वाढवणं गरजेचं आहे. सतत स्वतःचा विकास करण्याचा प्रयत्न करा, चांगल्या सवयी लावा, आणि सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवा. कारण शेवटी, आपल्याला कुठे तडजोड करायची आणि कुठे संघर्ष करायचा, हे ओळखण्याची क्षमता असणं, हेच खऱ्या अर्थाने शहाणपण आहे!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.