परिस्थिती आणि मनाचा संघर्ष
आयुष्य म्हणजे अनपेक्षित वळणांनी भरलेला प्रवास. कधी सुखाचे क्षण असतात, तर कधी दुःखाच्या सावल्या आपल्याला झाकोळून टाकतात. अनेकदा आपण अपेक्षा ठेवतो की कोणी तरी आपल्याला सावरणार, आधार देणार, मदतीचा हात पुढे करणार. पण वास्तव काही वेगळंच असतं. कठीण प्रसंगात जग आपल्याकडे मदतीसाठी पाहत असतं, पण खरी मदत आपणच स्वतःला करू शकतो. स्वतःला सावरायचं, सांभाळायचं आणि पुन्हा नव्या उमेदीने उभं राहायचं ही जबाबदारी कोणत्याही परिस्थितीत आपलीच असते.
मानसशास्त्राच्या दृष्टीने स्वतःला सावरणे
मानसशास्त्र सांगतं की प्रत्येक व्यक्तीमध्ये मानसिक लवचीकता (Resilience) असते. हीच लवचीकता आपल्याला कोणत्याही कठीण परिस्थितीतून बाहेर काढते. पण हे सहज घडत नाही. त्यासाठी मानसिक प्रशिक्षणे आणि सवयी महत्त्वाच्या ठरतात.
१) स्व-स्वीकार (Self-Acceptance)
अनेकदा आपण स्वतःला दोष देत राहतो. “मी असंच का केलं?”, “मी जास्त चांगलं करू शकलो असतो” अशा विचारांनी आपण स्वतःलाच कमकुवत करत असतो. संशोधन सांगतं की आत्मस्वीकृती (Self-Acceptance) हे मानसिक स्वास्थ्य सुधारण्यासाठी अत्यंत गरजेचं असतं. स्वतःच्या चुकांवर मात करून, स्वतःला समजून घेतल्याशिवाय पुढे जाणं कठीण होतं.
२) भावनांवर नियंत्रण (Emotional Regulation)
भावनांचा निचरा न होणं हे मानसिक तणाव वाढवण्याचं मुख्य कारण असतं. भावनांना दडपून ठेवण्याऐवजी त्यांना समजून घेणं आणि त्यावर योग्य प्रकारे प्रतिक्रिया देणं महत्त्वाचं असतं. मानसशास्त्रज्ञ डॉ. जेम्स ग्रॉस यांच्या संशोधनानुसार, भावनांचे व्यवस्थापन करणारे लोक मानसिकदृष्ट्या अधिक सशक्त असतात.
३) आत्म-संवाद (Self-Talk)
आपण स्वतःशी काय बोलतो, यावर आपलं मानसिक आरोग्य ठरतं. जर आपण सतत नकारात्मक बोलत राहिलो तर आपला आत्मविश्वास कमी होतो. मानसशास्त्रज्ञ सांगतात की सकारात्मक आत्मसंवाद (Positive Self-Talk) आत्मसन्मान वाढवतो आणि अडचणींना सामोरं जाण्याची ताकद देतो.
स्वतःला सावरण्यासाठी व्यावहारिक उपाय
मानसिकदृष्ट्या सशक्त होण्यासाठी केवळ विचारसरणी बदलणं पुरेसं नसतं. त्यासाठी काही ठोस कृती करणं आवश्यक असतं.
१) स्वतःसाठी वेळ द्या
दैनंदिन जीवनातील धावपळीत आपण स्वतःला पूर्ण विसरून जातो. काम, जबाबदाऱ्या आणि इतरांची काळजी घेताना स्वतःकडे दुर्लक्ष केलं जातं. संशोधन सांगतं की दिवसातून काही वेळ स्वतःसाठी दिल्यास मानसिक आरोग्य सुधारतं. यासाठी ध्यान, योगा, किंवा फक्त शांत बसून स्वतःच्या विचारांशी संवाद साधणं फायदेशीर ठरतं.
२) शारीरिक आरोग्यावर भर द्या
मन आणि शरीर परस्परांशी जोडलेले असतात. जॉन्स हॉपकिन्स युनिव्हर्सिटीच्या संशोधनानुसार, नियमित व्यायाम केल्याने मेंदूत सकारात्मक बदल होतात आणि डोपामिनसारखे आनंददायी हार्मोन्स सक्रिय होतात. त्यामुळे नियमित व्यायाम, पोषक आहार आणि पुरेशी झोप या गोष्टी मानसिक आरोग्यासाठी आवश्यक ठरतात.
३) उद्दिष्ट निश्चित करा
कोणत्याही कठीण परिस्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी एक उद्दिष्ट निश्चित करणं गरजेचं असतं. संशोधन असं दर्शवतं की ध्येय निश्चित केल्याने आपल्याला मानसिक स्थैर्य मिळतं आणि आपण जीवनात सकारात्मक बदल करू शकतो. मोठ्या उद्दिष्टांऐवजी लहान-लहान टप्प्यांवर भर द्यावा.
४) योग्य लोकांशी संपर्क ठेवा
तुमच्या आयुष्यातील लोक तुमच्या मानसिक आरोग्यावर मोठा परिणाम करतात. सतत नकारात्मकता देणाऱ्या लोकांपासून दूर राहा आणि ज्या लोकांमुळे तुम्हाला सकारात्मकता मिळते, त्यांच्याशी संपर्क ठेवा. संशोधनानुसार, समाजातील सकारात्मक सहकार्य (Social Support) मानसिक मजबुती वाढवते.
५) आत्मनिर्भर बना
कोणावरही पूर्णपणे अवलंबून राहणं हे मानसिकदृष्ट्या धोकादायक असतं. जेंव्हा आपण स्वतःच्या निर्णयांवर विश्वास ठेवतो आणि जबाबदाऱ्या स्वतः स्वीकारतो, तेंव्हा मानसिक सशक्तता वाढते.
मानसिक खंबीरतेच्या कथा
इतिहासात असे अनेक उदाहरणे आहेत जिथे लोकांनी स्वतःला सावरून यशाचं शिखर गाठलं.
- ऑपरा विन्फ्रे: बालपणात खूप दुःख आणि संघर्ष सहन केल्यानंतरही त्यांनी स्वतःला सावरलं आणि यशस्वी टॉक शो होस्ट आणि उद्योजिका बनल्या.
- अमिताभ बच्चन: आर्थिक अडचणींमुळे दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर असतानाही त्यांनी स्वतःला सांभाळलं आणि पुन्हा यश मिळवलं.
- डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम: अत्यंत गरिबीतून शिक्षण घेत, स्वतःच्या मेहनतीच्या जोरावर भारताचे राष्ट्रपती झाले.
आपण कितीही कठीण परिस्थितीत असलो तरीही, आपल्यालाच स्वतःला सावरायचंय, सांभाळायचंय आणि उभं रहायचंय. इतरांवर अवलंबून राहण्याऐवजी आपण स्वतःच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करायला हवं. सकारात्मक विचार, योग्य कृती आणि मानसिक लवचीकता यांच्या मदतीने आपण कोणत्याही संकटावर मात करू शकतो.
आयुष्य कितीही कठीण असलं तरीही, आपण आपल्यासाठी लढायला तयार असलो तर काहीही अशक्य नाही!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.