गृहिणी हा शब्द उच्चारला की डोळ्यासमोर एक धावपळीने भरलेले आयुष्य उभे राहते. सकाळी साऱ्यांच्या आधी उठणे, स्वयंपाक, मुलांची शाळेची तयारी, घरातील स्वच्छता, वयोवृद्ध सदस्यांची काळजी, घरातील आर्थिक नियोजन आणि इतर अनेक जबाबदाऱ्या तिला पार पाडाव्या लागतात. समाजाने दिलेल्या “गृहिणी” या भूमिकेत ती अडकून पडते. मात्र, या सगळ्या जबाबदाऱ्यांमागे तिच्या मनात अनेक विचारांचा गोंधळ सुरू असतो. ही मानसिक चलबिचल तिला कधीच पूर्णतः शांत बसू देत नाही.
गृहिणीचे मानसिक आरोग्य आणि सततची चलबिचल
मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, गृहिणीच्या मनातील ही अस्थिरता अनेक मानसिक घटकांमुळे उद्भवते. मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांच्या मते, गृहिणींच्या जीवनात इमोशनल बर्नआउट, सेल्फ-डाउट, सोशल कम्पॅरिझन आणि आयडेंटिटी क्रायसिस या समस्या सर्रास आढळतात. या सर्वांचा परिणाम तिच्या मानसिक आरोग्यावर होतो.
१. इमोशनल बर्नआउट (भावनिक थकवा)
गृहिणी दिवसभर घरातील प्रत्येक सदस्याची काळजी घेत असते, मात्र तिच्या भावनांना समजून घेणारा कोणी नसतो. कोणत्या तरी क्षणी ती मानसिक थकवा अनुभवते. दिवसेंदिवस ती भावनिकदृष्ट्या थकलेली जाणवते. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनच्या संशोधनानुसार, सततच्या जबाबदाऱ्यांमुळे मानसिक ताण वाढतो आणि स्त्रियांमध्ये “इमोशनल बर्नआउट” मोठ्या प्रमाणात आढळतो.
गृहिणीला कधीकधी वाटते की तिची मेहनत कुणालाच दिसत नाही. तिच्या कार्याची कुठेही नोंद घेतली जात नाही. सतत कामाच्या ओझ्यामुळे तिच्या मनात एक अस्वस्थता तयार होते आणि या अस्वस्थतेतून चिडचिड, नैराश्य आणि थकवा निर्माण होतो.
२. सेल्फ-डाउट (स्वतःविषयी शंका)
“मी चांगली आई आहे का?”, “माझं कुटुंब माझ्या कामाने समाधानी आहे का?” हे प्रश्न तिच्या मनात वारंवार येतात. घरातील प्रत्येक सदस्याला आनंदी ठेवण्याचा ती प्रयत्न करत असते, पण कधी कधी त्यांचा नाराजीचा सूर तिला आत्मपरीक्षण करायला लावतो.
युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनच्या संशोधनानुसार, गृहिणींच्या मनात स्वयंशंका अधिक प्रमाणात आढळतात. विशेषतः ज्या स्त्रिया शिक्षणाने सुशिक्षित असूनही घरात राहून काम करतात, त्यांना आपल्या क्षमतेबद्दल शंका वाटते. त्यांच्या मनात असते की, “आपण बाहेर काम केले असते तर आपले कौशल्य अधिक वृद्धिंगत झाले असते का?” ही मानसिक चलबिचल त्यांना नेहमी सतावते.
३. सोशल कम्पॅरिझन (इतरांशी तुलना करण्याची प्रवृत्ती)
आजच्या सोशल मीडियाच्या युगात तुलना करण्याची प्रवृत्ती अधिक वाढली आहे. गृहिणी सोशल मीडियावर पाहते की तिच्या मैत्रिणी चांगल्या नोकऱ्या करत आहेत, नवीन कपडे घेत आहेत, सहलीला जात आहेत. यामुळे तिच्या मनात अस्वस्थता तयार होते. “मी एवढं घरासाठी करते, पण माझ्याकडे स्वतःसाठी वेळ का नाही?” असा विचार तिला जाणवतो.
यास “सोशल कम्पॅरिझन थिअरी” असे म्हणतात. मानसशास्त्रज्ञ फेस्टिंजर यांच्या मतानुसार, आपण सतत स्वतःची तुलना इतरांशी करतो आणि यातून मानसिक अस्वस्थता निर्माण होते. गृहिणींसाठी ही समस्या अधिक तीव्र असते कारण त्या स्वतःसाठी वेळ काढू शकत नाहीत आणि त्यामुळे त्या आत्मसंतोषी राहू शकत नाहीत.
४. आयडेंटिटी क्रायसिस (स्वतःच्या ओळखीबद्दल संभ्रम)
घरातील सर्व जबाबदाऱ्या सांभाळताना गृहिणी कधी कधी स्वतःला हरवून बसते. “मी कोण आहे?” हा प्रश्न तिला सतत त्रास देतो. लग्नानंतर स्त्रीचे नाव बदलते, ओळख बदलते, तिच्या प्राथमिकता बदलतात. ती केवळ “अमुकतमुक यांची पत्नी” किंवा “अमुकतमुकची आई” म्हणून ओळखली जाते.
संशोधनानुसार, स्त्रियांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास थांबवला जातो, कारण त्यांच्यावर कुटुंबाच्या जबाबदाऱ्या लादल्या जातात. त्यांना स्वतःच्या ओळखीबद्दल संभ्रम वाटतो. त्यांच्या मनात असे प्रश्न निर्माण होतात—”माझं स्वतःचं अस्तित्व आहे का?“, “मी केवळ इतरांसाठीच जगतेय का?” यामुळे त्यांची मानसिक अस्वस्थता वाढते.
गृहिणीच्या मानसिक चलबिचलीवर उपाय काय?
ही मानसिक चलबिचल कमी करण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ काही उपाय सुचवतात.
१. स्वतःसाठी वेळ द्या
घरातील कामं पूर्ण करण्याबरोबरच स्वतःसाठी वेळ काढणे आवश्यक आहे. दिवसभरातील किमान एक तास स्वतःसाठी ठेवा. या वेळात आवडती गोष्ट करा—वाचन, ध्यान, संगीत ऐकणे, एखादा नवा छंद जोपासणे.
२. स्वतःच्या प्रयत्नांची दखल घ्या
दुसऱ्यांकडून प्रशंसा मिळण्याची वाट पाहण्यापेक्षा, स्वतःच्या मेहनतीचे मूल्यमापन करा. दिवसाच्या शेवटी स्वतःला सांगा—”आज मी घर व्यवस्थित सांभाळलं, सगळ्यांच्या गरजा पूर्ण केल्या. मी खरोखरच खूप महत्त्वाची आहे.”
३. मानसिक आरोग्यासाठी संवाद वाढवा
स्वतःच्या भावना कुणासोबत तरी व्यक्त करणं गरजेचं आहे. नवरा, मैत्रिणी, आई-वडील यांच्याशी बोला. आपल्याला नेमकं काय वाटतं, हे स्पष्टपणे मांडणं आवश्यक आहे.
४. घरगुती जबाबदाऱ्या वाटून घ्या
सर्व जबाबदाऱ्या स्वतःवर घेऊ नका. पती आणि मुलांना काही कामं सोपवा. स्त्री ही केवळ घरकामासाठीच असते हा समज कुटुंबाने बदलायला हवा.
५. आर्थिक स्वावलंबनाचा विचार करा
गृहिणींनी आपल्या आर्थिक स्वतंत्रतेबद्दल विचार करणे गरजेचे आहे. घरूनच काही काम करून उत्पन्न मिळवता येईल का, याचा शोध घ्या. स्वतःच्या क्षमतांवर विश्वास ठेवा.
गृहिणीच्या मनातील ही सततची चलबिचल काही प्रमाणात नैसर्गिक आहे, मात्र ती दीर्घकाळ टिकली तर मानसिक आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो. समाजानेही याची जाणीव ठेवली पाहिजे की गृहिणींचे कार्य अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांची मेहनत आणि त्याग यांची योग्य दखल घेतली गेली पाहिजे.
गृहिणीनेही स्वतःच्या भावनांना दडपून ठेवण्याऐवजी त्यांना योग्य प्रकारे व्यक्त करायला शिकले पाहिजे. मानसिक आरोग्य ही केवळ शरीरापुरती मर्यादित नसून संपूर्ण जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. गृहिणीही स्वतःसाठी जगायला शिकल्या, तरच त्या आनंदी राहू शकतात आणि कुटुंबालाही आनंदी ठेवू शकतात.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.