भविष्यात काय होणार हे कोणालाच ठामपणे सांगता येत नाही. काही गोष्टी आपल्या नियंत्रणात असतात, तर काही संपूर्णपणे अनिश्चित असतात. अनेकांना भविष्याबद्दल अनामिक भीती वाटत राहते. ही भीती एखाद्या संकटाची असू शकते, अचानक येणाऱ्या आर्थिक अडचणीची, नोकरी जाण्याची, आरोग्य बिघडण्याची किंवा नातेसंबंध तणावग्रस्त होण्याची असू शकते. काहींना तर फक्त बदलाचीसुद्धा भीती वाटते.
ही भीती एका मर्यादेत असेल तर ती आपल्याला सावध राहण्यास मदत करू शकते. मात्र, जर हीच भीती सतत मनात घर करून राहिली, तर ती तणाव, चिंता आणि नैराश्य निर्माण करू शकते. त्यामुळे भविष्यात येणाऱ्या अनपेक्षित गोष्टींना सामोरे जाण्यासाठी मानसिक दृष्टिकोन विकसित करणे आवश्यक आहे.
भविष्याची भीती का वाटते?
मानवाच्या मेंदूची एक नैसर्गिक रचना आहे की तो संभाव्य धोके ओळखून त्यापासून स्वतःचे रक्षण करतो. प्राचीन काळात ही क्षमता मानवाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक होती. पण आजच्या आधुनिक जीवनात, हीच यंत्रणा अनेकदा अनावश्यक आणि अतार्किक भीती निर्माण करते.
१. अनिश्चिततेची भीती: अनिश्चितता ही मेंदूला सर्वात जास्त अस्वस्थ करणारी गोष्ट आहे. मेंदूला असे वाटते की काहीतरी वाईट घडू शकते आणि आपण त्यासाठी तयार नाही.
२. भूतकाळातील अनुभव: पूर्वीच्या नकारात्मक अनुभवांमुळे भविष्याबद्दलची भीती अधिक तीव्र होते. ज्या लोकांनी आयुष्यात अचानक धक्के सहन केले आहेत, त्यांना भविष्यातही तसेच होईल असे वाटू शकते.
३. नकारात्मक विचारसरणी: काही लोकांचा स्वभाव नकारात्मक घटनांवर जास्त लक्ष केंद्रित करणारा असतो. ते नेहमीच “काय झालं तर?” याच विचारांनी ग्रासलेले असतात.
४. आत्मविश्वासाची कमी: जर एखाद्या व्यक्तीला स्वतःच्या क्षमतांवर विश्वास नसेल, तर ती व्यक्ती भविष्यातील अडचणींना तोंड देण्यास सक्षम आहे का, याबाबत साशंक असते.
या भीतीचे मानसिक परिणाम
भविष्यातील अनपेक्षित घटनांची भीती असणे हे साधारण आहे, पण जर ही भीती अती झाली, तर ती मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर विपरीत परिणाम करू शकते.
१. चिंता आणि तणाव: भीतीमुळे शरीरात तणाव हार्मोन्स जसे की कॉर्टिसोल वाढतात, ज्यामुळे झोपेच्या समस्या, रक्तदाब वाढणे आणि पचन तक्रारी निर्माण होऊ शकतात.
२. निर्णयक्षमता कमी होणे: भीतीमुळे लोक सतत विचार करत राहतात, पण प्रत्यक्षात कोणतेही पाऊल उचलत नाहीत. त्यामुळे निर्णय घेण्यात विलंब होतो.
३. टाळाटाळ करणे: काही लोक अशा प्रकारच्या भीतीमुळे जबाबदाऱ्या आणि संधी टाळतात. उदाहरणार्थ, नवीन नोकरी स्वीकारण्याची भीती, नवीन नातेसंबंध सुरू करण्याची भीती इत्यादी.
४. परत परत घाबरणे: जेव्हा मन भविष्याबद्दल भीतीने भरलेले असते, तेव्हा ते कल्पनारंजन करून भयंकर दृश्ये तयार करते, आणि त्यामुळे भीती अधिक तीव्र होते.
ही भीती कशी कमी करावी?
१. स्वीकार करा की अनिश्चितता टाळता येणार नाही
अनिश्चितता हा आयुष्याचा एक अविभाज्य भाग आहे. कोणतीही व्यक्ती प्रत्येक गोष्ट नियंत्रीत करू शकत नाही. म्हणूनच, आपण अनिश्चिततेला स्वीकारण्याचा सराव केला पाहिजे.
२. आत्ताच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करा
“Future Tripping” म्हणजे भविष्याबद्दल सतत विचार करत राहणे हे मेंदूसाठी थकवणारे असते. त्यामुळे Mindfulness Meditation किंवा Deep Breathing Techniques यांचा उपयोग करून आत्ताच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करा.
३. शक्य त्या गोष्टींसाठी तयारी ठेवा
आपल्याला नेहमीच भविष्यात काय होईल याची खात्री नसते, पण काही गोष्टींसाठी तयारी ठेवता येते. उदा.
- आर्थिक संकटाची भीती वाटत असेल, तर आपत्कालीन निधी तयार करा.
- आरोग्याची भीती वाटत असेल, तर नियमित व्यायाम व आरोग्यदायी सवयी जोपासा.
- नोकरीची भीती वाटत असेल, तर नवीन कौशल्ये आत्मसात करा.
४. आपल्या विचारसरणीचा अभ्यास करा
आपण एखादी गोष्ट नकारात्मक पद्धतीने पाहत आहोत का, याचा विचार करा. उदाहरणार्थ, “जर मी नोकरी गमावली तर मी संपलो” असा विचार “जर मी नोकरी गमावली, तर मी नवीन संधी शोधू शकतो” असा विचार करण्याचा सराव करा.
५. टाळाटाळ करण्याची सवय सोडा
भीतीमुळे आपण काही गोष्टी टाळत असू, तर त्या गोष्टींना सामोरे जाण्याचा सराव करावा. उदाहरणार्थ, भविष्याच्या भीतीने आर्थिक नियोजन टाळणे हे अधिक मोठ्या समस्या निर्माण करू शकते.
६. व्यायाम आणि ध्यान यांचा समावेश करा
शारीरिक हालचाल आणि ध्यानधारणा (Meditation) यामुळे चिंता आणि भीती कमी करण्यास मदत होते. व्यायामामुळे एंडॉर्फिन नावाचे “हॅपी हार्मोन” वाढते, जे सकारात्मकता वाढवते.
७. जास्त विचार करणं थांबवा
जास्त विचार करणे ही भीती वाढवणारी सवय असते. म्हणूनच, “काय झालं तर?” या विचारात अडकण्याऐवजी, “मी या परिस्थितीला कसे सामोरे जाईन?” असा विचार करा.
८. मानसिक आधार घ्या
काहीवेळा आपली भीती एवढी तीव्र होते की तिला एकट्याने हाताळणे कठीण जाते. अशा वेळी थेरपिस्ट किंवा समुपदेशकाची मदत घेण्यास संकोच करू नका.
भविष्यात काही अनपेक्षित घडेल याची भीती असणे हे स्वाभाविक आहे, पण ती भीती आपल्या जीवनावर वर्चस्व गाजवू नये. भीतीला सामोरे जाण्यासाठी योग्य मानसिक दृष्टिकोन, तयारी आणि सकारात्मक विचारसरणी आवश्यक आहे. अनिश्चिततेला स्वीकारण्याची कला शिकल्यास, आपण जीवन अधिक आनंदी आणि शांततेने जगू शकतो.
म्हणूनच, भीतीने ग्रासून जाण्याऐवजी, आत्मविश्वासाने भविष्याला सामोरे जाण्याची तयारी करा!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.