आपल्या दैनंदिन जीवनात असे अनेक प्रसंग येतात की जिथे आपल्याला एखाद्यावर चिडायला येते. कोणीतरी आपल्याशी चुकीचं वागलं, आपली टर उडवली, आपल्याला नाहक त्रास दिला किंवा आपल्या अपेक्षांवर तो व्यक्ती उतरला नाही, यामुळे आपल्याला राग येतो. पण या चिडचिडीचा खरंच काही फायदा होतो का?
अनेक मानसशास्त्रज्ञ आणि संशोधकांचे मत आहे की कोणावरही चिडण्याने, द्वेष बाळगण्याने किंवा संताप व्यक्त करण्याने आपले दुःख कमी होत नाही. उलट, हे दुःख अधिक खोलवर रुजते, आणि मनावर नकारात्मक परिणाम करते. या लेखात आपण मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून या संकल्पनेचा अभ्यास करू आणि त्यातून मार्ग कसा काढायचा हे पाहू.
१. चिडण्यामुळे होणारे मानसिक परिणाम
१.१. सतत नकारात्मक भावना वाढत राहतात
जेव्हा आपण कोणावर चिडतो, तेव्हा त्या व्यक्तीबद्दल आपल्या मनात सतत नकारात्मक विचार येऊ लागतात. आपण वारंवार त्या प्रसंगाची आठवण काढतो आणि त्याच विचारांमध्ये अडकतो. हे ओसीडी (Obsessive Compulsive Disorder) सारख्या स्थितींना जन्म देऊ शकते.
१.२. मनःशांती हरवते
कोणावर चिडून, राग मनात साठवून ठेवल्याने आपली मनःशांती हरवते. अशा भावनांमुळे आपल्याला तणाव येतो, झोपेच्या समस्या निर्माण होतात आणि मानसिक आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो.
१.३. आत्मविश्‍वास कमी होतो
चिडचिड करणाऱ्या व्यक्तींमध्ये आत्मविश्वासाचा अभाव दिसतो. संशोधन असे दर्शवते की जे लोक सतत कोणावर तरी चिडतात किंवा नाराज राहतात, ते स्वतःच्या निर्णयांवर कमी विश्वास ठेवतात आणि स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार करतात.
२. चिडण्याचे शारीरिक परिणाम
२.१. हृदयविकाराचा धोका वाढतो
अमेरिकन हार्ट असोसिएशनच्या संशोधनानुसार, संताप आणि चिडचिड यामुळे रक्तदाब वाढतो आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो. दीर्घकाळ संताप व्यक्त करणे किंवा मनात साठवून ठेवणे हृदयासाठी अत्यंत हानिकारक ठरते.
२.२. पचनसंस्थेवर परिणाम होतो
चिडल्यावर आपल्या शरीरात ‘स्ट्रेस हार्मोन्स’ (Cortisol आणि Adrenaline) स्त्रवले जातात. त्यामुळे भूक मंदावणे, अपचन होणे, पोटात मळमळ होणे यांसारख्या समस्या निर्माण होतात.
२.३. झोपेच्या समस्या निर्माण होतात
राग किंवा चिडचिड कायमस्वरूपी असेल तर ती आपल्या झोपेवरही परिणाम करते. झोप पूर्ण न झाल्यास दुसऱ्या दिवशी मन अधिक अस्वस्थ होते, विचार जड होतात आणि कार्यक्षमता कमी होते.
३. चिडण्याच्या सवयीमुळे नातेसंबंधांवर होणारे परिणाम
३.१. जवळच्या लोकांशी दुरावा निर्माण होतो
अति चिडचिड करणाऱ्या लोकांशी कोणीच सहज मैत्री करत नाही. त्यांच्या स्वभावामुळे कुटुंबातील सदस्य, मित्रमंडळी आणि सहकारी यांच्याशी गैरसमज निर्माण होतात आणि नातेसंबंध कमकुवत होतात.
३.२. इतरांवरही नकारात्मक परिणाम होतो
जेव्हा आपण कोणावर चिडतो, तेव्हा फक्त आपल्यावरच नाही, तर इतरांवरही त्याचा परिणाम होतो. समोरील व्यक्तीला अपराधीपणाची भावना येऊ शकते किंवा तोही आपल्याशी टोकाच्या वागणुकीने वागू शकतो. त्यामुळे एक प्रकारे आपला राग परत आपल्याकडेच येतो.
३.३. दीर्घकाळाच्या नातेसंबंधांवर ताण येतो
जो व्यक्ती वारंवार चिडतो, त्याच्या आजूबाजूच्या लोकांना त्या व्यक्तीशी संबंध ठेवण्याची इच्छाच राहात नाही. अशाने तो एकटा पडतो आणि त्याच्या मानसिक आरोग्यावर अधिक परिणाम होतो.
४. चिडचिडीच्या सवयीवर नियंत्रण कसे मिळवावे?
४.१. समजून घ्या की चिडण्याने काहीही साध्य होत नाही
जेव्हा आपण कोणावर चिडतो, तेव्हा त्या व्यक्तीला काहीच फरक पडत नाही, उलट फक्त आपल्यालाच त्रास होतो. हे मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोनातून समजून घेतल्यास चिडण्याची सवय हळूहळू कमी करता येते.
४.२. स्वतःला प्रश्न विचारा
चिडण्याआधी स्वतःला विचार करा – “मी या प्रसंगावर चिडून काही फायदा होणार आहे का?” बहुतांशवेळा उत्तर ‘नाही’ असेच असेल. त्यामुळे चिडण्यापेक्षा शांत राहण्याचा सराव करा.
४.३. भावनांवर नियंत्रण ठेवण्याचे तंत्र वापरा
- दीर्घ श्वास घ्या – राग आल्यावर खोलवर श्वास घ्या आणि काही सेकंद रोखा.
- १० पर्यंत मोजा – मन शांत करण्यासाठी ही पद्धत उपयोगी ठरते.
- स्थिती स्वीकारा – काही गोष्टी आपल्या नियंत्रणाबाहेर असतात. त्यामुळे त्या गोष्टींवर चिडण्याऐवजी त्यांना स्वीकारणे शिका.
४.४. क्षमाशील बनण्याचा प्रयत्न करा
क्षमा करणे म्हणजे कमकुवतपणाचे लक्षण नाही, तर ती मानसिकदृष्ट्या परिपक्वतेची खूण आहे. संशोधन असे सांगते की जे लोक सहज क्षमा करतात, त्यांचे मानसिक आरोग्य इतरांपेक्षा चांगले असते.
४.५. सकारात्मक विचारसरणी विकसित करा
- कोणावर चिडण्याऐवजी त्या व्यक्तीच्या जागी स्वतःला ठेऊन विचार करा.
- प्रत्येक परिस्थितीमध्ये काहीतरी शिकण्यासारखे असते. त्यामुळे चिडण्यापेक्षा त्या प्रसंगातून काय शिकता येईल याकडे लक्ष द्या.
- आपल्या भावना योग्य प्रकारे व्यक्त करा. आवश्यकतेपेक्षा जास्त व्यक्त होण्याने समस्या सुटत नाहीत.
५. कथा: रागावर नियंत्रण ठेवण्याची ताकद
राम नावाचा एक माणूस सतत चिडचिड करत असे. कोणत्याही छोट्या गोष्टीवर तो संतापायचा. एके दिवशी त्याने एका तज्ज्ञाला भेट घेतले. तज्ज्ञाने त्याला एक छोटीशी कागदाची बोट दिली आणि सांगितले, “तू जेव्हा कोणावर चिडशील, तेव्हा ही बोट पकडून ठेव.”
रामने तसे केले आणि लक्षात आले की जेव्हा तो राग शांत करण्यासाठी काहीतरी पकडून ठेवतो, तेव्हा तो विचारपूर्वक वागतो. हळूहळू त्याला चिडचिड करण्याची गरजच भासत नाही.
ही छोटीशी गोष्ट आपल्याला शिकवते की चिडणे आपल्या हातात असते आणि आपण योग्य उपाय वापरल्यास ते टाळता येते.
निष्कर्ष
याच्या-त्याच्यावर चिडून आपले दुःख कमी होत नाही, उलट ते वाढत जाते. त्यामुळे आपला दृष्टिकोन बदलणे, क्षमाशील होणे आणि आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवणे खूप महत्त्वाचे आहे. आपण जर चिडचिड कमी केली, तर आपल्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी ते हितकारक ठरेल आणि नातेसंबंध अधिक सशक्त होतील.
म्हणूनच, जे आपल्या नियंत्रणात नाही त्यावर चिडण्यापेक्षा, आपले मन अधिक सकारात्मक आणि शांत बनवण्यावर लक्ष केंद्रित करा. कारण शेवटी दुःख आपलेच असते, आणि त्यावर उपाय करणेही आपल्या हातात असते!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 
