आपण आपल्या आयुष्यात अनेक वेळा अनुभवलं असेल की, दुसऱ्या लोकांकडे पाहून त्यांचं जीवन आपल्यापेक्षा अधिक चांगलं वाटतं. त्यांच्याकडे जास्त पैसा, अधिक यश, आनंदी नाती किंवा उत्तम व्यक्तिमत्त्व आहे असं वाटतं. पण ही भावना नेमकी का निर्माण होते? आपल्याला स्वतःपेक्षा इतर जास्त चांगले का वाटतात? यामागे मानसशास्त्र काय सांगतं? या सर्व गोष्टींचा शोध घेऊया.
१. सामाजिक तुलना (Social Comparison Theory)
सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ लिऑन फेस्टिंजर यांनी १९५४ मध्ये Social Comparison Theory मांडली. या सिद्धांतानुसार, माणूस आपल्या क्षमतांची आणि स्थितीची तुलना सतत इतरांशी करत असतो. यात दोन प्रकार येतात:
- अपवर्ड सोशल कंपॅरिजन (Upward Social Comparison) – जेव्हा आपण आपल्यापेक्षा अधिक यशस्वी, देखणे, श्रीमंत किंवा आनंदी लोकांशी तुलना करतो. त्यामुळे आपल्याला स्वतःची परिस्थिती कमी महत्त्वाची किंवा कमी समाधानकारक वाटू शकते.
- डाउनवर्ड सोशल कंपॅरिजन (Downward Social Comparison) – जेव्हा आपण आपल्यापेक्षा कमी यशस्वी किंवा अडचणीत असलेल्या लोकांशी तुलना करतो. हे आपल्या आत्मसन्मानासाठी कधी कधी फायदेशीर ठरू शकते.
आपल्याला प्रत्येकजण चांगला वाटण्यामागचं मुख्य कारण म्हणजे आपण वारंवार अपवर्ड सोशल कंपॅरिजन करतो. सोशल मीडियावर किंवा समाजात ज्या लोकांचा यशस्वी चेहरा आपल्याला दिसतो, त्याच्याशी आपण स्वतःची तुलना करत राहतो.
२. सोशल मीडिया आणि बनावट परिपूर्णता
आजकाल सोशल मीडिया आपल्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग बनला आहे. फेसबुक, इंस्टाग्राम, ट्विटर यांसारख्या प्लॅटफॉर्मवर लोक आपलं सर्वोत्तम रूप दाखवतात. सुंदर फोटो, यशस्वी क्षण, हॉलिडे ट्रिप्स, आनंदी नाती – हे सगळं पाहून आपल्याला वाटतं की बाकीच्यांचं आयुष्य किती सुंदर आहे.
पण वास्तव वेगळं असतं. कोणीही आपल्या संघर्षांची, दु:खाची किंवा अपयशाची माहिती सहजासहजी शेअर करत नाही. मानसशास्त्रज्ञ याला Impression Management म्हणतात – म्हणजे लोक आपलं फक्त उत्तम आणि प्रभावी रूप जगासमोर मांडतात.
याचा परिणाम असा होतो की, आपल्याला वाटतं की आपणच एकटे संघर्ष करत आहोत, तर बाकी सगळ्यांचं आयुष्य सहज आणि आनंदी आहे.
३. आत्म-प्रतिमा आणि न्यूनगंड (Self-Image and Impostor Syndrome)
बर्‍याच लोकांना Impostor Syndrome हा न्यूनगंड जाणवतो. म्हणजेच, त्यांना असं वाटतं की त्यांचं यश हे केवळ नशिबामुळे आहे, त्यांना ते खरं तर मिळवायला लायक नाही. तेव्हा, जेव्हा ते इतरांच्या आत्मविश्वासपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाकडे पाहतात, तेव्हा त्यांना स्वतःची किंमत कमी असल्यासारखी वाटते.
याशिवाय, Spotlight Effect नावाचा एक मानसशास्त्रीय परिणाम आहे. आपल्याला असं वाटतं की लोक आपल्या त्रुटींवर खूप लक्ष देतात, पण खरं तर प्रत्येक जण स्वतःबद्दलच अधिक विचार करत असतो.
४. आपली अपूर्णता आपणच जास्त जाणतो (The Curse of Knowledge)
आपण स्वतःच्या सर्व चुका, कमतरता, संघर्ष आणि भावनिक कमजोरी याबद्दल जाणतो, पण दुसऱ्यांच्या बाबतीत तसं नसतं. आपण दुसऱ्यांच्या आयुष्यातील फक्त बाह्य गोष्टी पाहतो, पण त्यांच्या मनातील चिंता, भिती किंवा अपयश माहित नसते.
हीच गोष्ट Illusion of Transparency या मानसशास्त्रीय संकल्पनेतून स्पष्ट होते. आपल्याला वाटतं की आपण जितके असुरक्षित आहोत, तितकेच लोक देखील आपल्या अशा भावना सहज ओळखू शकतात, पण प्रत्यक्षात ते त्यांना समजतही नाही.
५. परिपूर्णतेची इच्छा (Perfectionism)
काही लोक स्वभावतः परिपूर्णतेकडे झुकणारे असतात. अशा लोकांना स्वतःतील त्रुटी मोठ्या प्रमाणात जाणवतात, पण इतर लोक कसेही असले तरी त्यांचं यश जास्त वाटतं. यामुळे स्वतःबद्दल कमीपणा येतो आणि प्रत्येकजण आपल्यापेक्षा चांगला वाटतो.
६. हे मनोवृत्ती बदलायची असेल, तर काय करावे?
आपल्याला दुसरे लोक आपल्यापेक्षा चांगले वाटण्याची ही भावना दूर करण्यासाठी काही मानसशास्त्रीय उपाय उपयुक्त ठरू शकतात –
१. तटस्थ आणि तर्कशुद्ध तुलना करा
तुलना करायचीच असेल, तर ती वास्तवावर आधारित असावी. प्रत्येकाकडे स्वतःचे वेगळे आव्हाने असतात. आपण जर एखाद्या व्यक्तीपेक्षा कमी यशस्वी आहोत असं वाटत असेल, तर त्यामागील मेहनत, संघर्ष याकडेही पाहायला हवे.
२. सोशल मीडियावर कमी वेळ द्या
अती सोशल मीडिया वापरल्याने स्वतःविषयी नकारात्मक भावना निर्माण होतात. त्यामुळे दिवसातील काही तास सोशल मीडियापासून दूर राहण्याचा प्रयत्न करा.
३. स्वतःच्या प्रगतीवर लक्ष केंद्रित करा
इतरांशी तुलना करण्याऐवजी स्वतःच्या कालच्या ‘स्व’शी तुलना करा. आज तुम्ही कालच्या तुलनेत किती सुधारले आहात, हे महत्त्वाचं आहे.
४. आपल्यातील चांगल्या गोष्टींची दखल घ्या
आपल्याकडे असलेल्या कौशल्यांकडे, गुणांकडे, यशांकडे आणि गोड आठवणींकडे लक्ष द्या. कृतज्ञता ठेवण्याची सवय लावा.
५. दुसऱ्यांचे संघर्ष ओळखा
आपल्याला जे लोक सहज यशस्वी वाटतात, त्यांच्याही मागे संघर्ष असतो. त्यांच्या आयुष्यातील अडचणी समजून घेण्याचा प्रयत्न करा.
६. मानसिक आरोग्याची काळजी घ्या
स्वतःच्या मानसिक आरोग्याकडे लक्ष द्या. ध्यान, योगा, व्यायाम आणि सकारात्मक पुस्तकं वाचणं हे मनःशांतीसाठी मदत करू शकतं.
दुसऱ्या लोकांना आपल्यापेक्षा चांगले समजणं ही नैसर्गिक मानसिक प्रक्रिया आहे, पण ती आपल्या आत्मविश्वासावर परिणाम करू शकते. हे टाळण्यासाठी सामाजिक तुलनेची जाणीव ठेवणं, सोशल मीडिया योग्य प्रकारे वापरणं आणि स्वतःच्या मूल्यांची ओळख ठेवणं आवश्यक आहे.
प्रत्येक व्यक्ती वेगवेगळ्या अनुभवांतून आणि संघर्षांतून पुढे जाते. त्यामुळे स्वतःला कमी न लेखता, स्वतःची ओळख निर्माण करा आणि आत्मविश्वास ठेवा. आपणही तितकेच चांगले आहोत, फक्त स्वतःच्या क्षमतांवर विश्वास ठेवण्याची गरज आहे!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.