जीवन हे सतत बदलत राहते. यात आनंद, दुःख, तणाव, संकटं आणि अडथळे असतात. अनेकदा आपल्याला काही गोष्टी मनासारख्या होत नाहीत, काही व्यक्ती आपल्या अपेक्षांवर पाणी फेरतात, काही घटना आपल्याला मानसिक त्रास देतात. अशा वेळी आपण चिडतो, रागावतो आणि समोरच्याला दोष देतो. पण, खरे पाहता, आपला राग आणि चिडचिड आपल्या दुःखावर काहीही परिणाम करत नाही. उलट, आपले मन अधिक अस्वस्थ होते आणि आपल्या मानसिक शांततेवर परिणाम होतो. मानसशास्त्र हेच सांगते की, दुसऱ्यावर चिडण्याने दुःख कमी होत नाही, ते आपलेच राहते.
१. राग आणि मानसिक ताणाचा संबंध
राग हा एक नैसर्गिक भावना आहे. पण, वारंवार चिडणे, दुसऱ्यांवर राग काढणे किंवा कोणावर तरी दोष टाकणे हे आपल्या मानसिक आरोग्यासाठी हानिकारक ठरते. संशोधन असे सांगते की, रागाच्या अवस्थेत असताना मेंदूतील “अमिग्डाला” अधिक सक्रिय होतो आणि आपल्या विचारांची स्पष्टता कमी होते. त्यामुळेच चिडलेल्या स्थितीत घेतलेले निर्णय अनेकदा चुकीचे ठरतात.
युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनच्या संशोधनानुसार, जे लोक वारंवार चिडतात किंवा कोणावर तरी सतत राग धरून ठेवतात, त्यांना हृदयविकार, उच्च रक्तदाब आणि मानसिक तणावाचा अधिक त्रास होतो. याचा अर्थ असा की, आपल्याला वाटणाऱ्या अन्यायावर रागावून किंवा कोणावर तरी चिडून आपल्यालाच तोटा होतो.
२. दुःखाचे मूळ कारण शोधणे आवश्यक
आपल्याला दुःख का होते, याचा विचार केला तर समजेल की, बहुतेक वेळा आपण इतरांकडून अपेक्षा करतो. त्या अपेक्षा पूर्ण झाल्या नाहीत की, आपल्याला दुःख होते. उदाहरणार्थ, आपण एखाद्या व्यक्तीला मदत करतो आणि त्याने आपल्याला कृतज्ञता दाखवली नाही, तर आपल्याला वाईट वाटते.
डॉक्टर डॅनियल गोलमन यांच्या “Emotional Intelligence” या पुस्तकात सांगितले आहे की, जेव्हा आपण आपल्या भावनांची जबाबदारी दुसऱ्यांवर टाकतो, तेव्हा आपले दुःख वाढते. म्हणजेच, जर आपण एखाद्या व्यक्तीकडून अपेक्षा करत राहिलो आणि ती व्यक्ती आपल्याला अपेक्षित वागणूक देत नसेल, तर आपल्याला दुःख होईल. अशा वेळी त्याच्यावर चिडण्यापेक्षा, आपली मनःस्थिती समजून घेणे अधिक महत्त्वाचे ठरते.
३. बाहेरच्या परिस्थितींवर आपले नियंत्रण नाही
खरं पाहता, आपल्या हातात फक्त आपल्या विचारांचे आणि कृतीचे नियंत्रण असते. पण, आपण इतर लोक कसे वागतील, हे ठरवू शकत नाही. आपण ज्या गोष्टींवर नियंत्रण मिळवू शकत नाही, त्यावर रागावणे किंवा चिडणे म्हणजे फक्त उर्जेचा अपव्यय आहे.
हॅर्वर्ड युनिव्हर्सिटीच्या संशोधनानुसार, जे लोक आपल्या भावना स्वतः नियंत्रित करतात, ते इतरांवर चिडण्यापेक्षा आपल्या मानसिक शांततेवर अधिक लक्ष केंद्रित करतात. त्यामुळे त्यांचे आयुष्य अधिक आनंदी आणि संतुलित राहते.
आपल्या नियंत्रणाबाहेरच्या गोष्टींवर चिडण्यापेक्षा, आपला दृष्टिकोन बदलला, तर आपल्याला अधिक समाधान मिळू शकते.
४. चिडचिड करण्यापेक्षा स्वीकार करण्याची वृत्ती ठेवा
कोणतीही गोष्ट स्वीकारणं कठीण असतं, पण तीच गोष्ट आपल्याला मानसिकदृष्ट्या अधिक सशक्त बनवते. स्वीकार म्हणजे परिस्थितीशी जुळवून घेणे, त्यावर नकारात्मक प्रतिक्रिया न देता पुढे जाणे.
माइंडफुलनेस तंत्राचा अभ्यास करणारे तज्ज्ञ सांगतात की, स्वीकारण्याची वृत्ती अंगीकारल्यास तणाव, राग आणि मानसिक तणाव कमी होतो. म्हणजेच, कोणीतरी आपल्या अपेक्षेप्रमाणे वागत नसेल, कोणीतरी आपल्याला त्रास देत असेल, तरीही आपण त्यावर किती प्रतिक्रिया द्यायच्या, हे आपल्यावर अवलंबून आहे.
स्वीकाराचा सराव करण्यासाठी:
- प्रत्येक परिस्थितीकडे “शिकण्याची संधी” म्हणून पाहा.
- दुसऱ्यांच्या चुका त्यांच्याच आहेत, त्या स्वतःला लागू करून घेऊ नका.
- राग आला तरीही प्रतिक्रिया देण्याआधी थोडा वेळ थांबा.
५. मानसिक शांतता राखण्यासाठी उपाय
१) आत्मपरीक्षण करा:
आपण का चिडतो? आपल्याला नेमके काय वाटते? आपल्याला काय बदल करायचा आहे? या प्रश्नांची उत्तरे शोधल्याने आपल्याला स्वतःचा राग आणि दुःख समजून घेता येते.
२) दुसऱ्यांवर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करू नका:
आपण फक्त स्वतःच्या भावना नियंत्रित करू शकतो, इतरांचे नाही. त्यामुळे त्यांच्या वागण्यामुळे आपण अस्वस्थ होण्याचे कारण नाही.
३) क्षमाशील व्हा:
राग मनात धरून ठेवण्यापेक्षा, त्याला माफ करून द्या. संशोधनानुसार, क्षमाशील लोक अधिक आनंदी आणि निरोगी असतात.
४) सखोल श्वासोच्छवास तंत्र वापरा:
राग आला की, 10 सेकंद श्वासावर लक्ष केंद्रित करा. हे मन शांत करण्यास मदत करते.
५) स्वतःला आनंदी ठेवणाऱ्या गोष्टी करा:
आपले मन हलके करणाऱ्या गोष्टी करा – वाचन, संगीत, व्यायाम, ध्यानधारणा यांचा सराव करा.
याच्या-त्याच्यावर चिडून काहीच उपयोग नाही, कारण त्याने परिस्थिती बदलत नाही. उलट, आपलंच दुःख अधिक गहिरे होते. आपल्या भावनांचे नियंत्रण स्वतःच्या हातात घेतल्यास, आपण अधिक आनंदी आणि मानसिकदृष्ट्या सशक्त बनू शकतो.
“रागावर नियंत्रण ठेवा, दुःख दूर करा!”
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 