जेव्हा एखादा मोठा शारीरिक आजार होतो, तेव्हा तो केवळ शरीरालाच नाही तर मनालाही मोठा धक्का देतो. शारीरिक वेदना, औषधोपचार, आरोग्याच्या चिंता आणि नकारात्मक विचार यामुळे मानसिक संतुलन बिघडण्याची शक्यता असते. अशा परिस्थितीत मनोबल वाढवणे आणि मानसिक आरोग्य मजबूत ठेवणे अत्यंत आवश्यक असते.
या लेखात आपण मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून समजून घेऊ की एखादा शारीरिक आजार झाल्यानंतर मन कसे भक्कम करता येईल.
१. आजाराचा स्वीकार करणे
मनाची पहिली प्रतिक्रिया – नकार
जेव्हा एखादा गंभीर आजार होतो (उदा. कॅन्सर, मधुमेह, हृदयरोग), तेव्हा सुरुवातीला आपण त्याला नाकारतो. “हे माझ्यासोबत कसं झालं?” असा प्रश्न मनात येतो. काही वेळा आपण स्वतःलाच दोष देतो किंवा परिस्थितीला दोष देतो.
स्वीकाराने मानसिक शांती
मानसशास्त्र सांगते की जेव्हा आपण परिस्थिती स्वीकारतो, तेव्हा मन अधिक स्थिर होते. स्वीकार म्हणजे हार नव्हे, तर ती परिस्थितीला समजून घेण्याची पहिली पायरी आहे.
- स्वतःला समजावणे: “होय, मला हा आजार आहे, पण मी त्यावर उपाय करू शकतो.”
- स्वीकाराचा सराव: ध्यानधारणा आणि स्वसंवाद (self-talk) याने स्वीकाराची प्रक्रिया सुलभ होते.
२. नकारात्मक विचारांवर नियंत्रण ठेवणे
आजार आणि चिंता यांचे नाते
शारीरिक आजार झाल्यानंतर चिंतेचे प्रमाण वाढते. “मी पुन्हा बरा होईन का?”, “माझ्या कुटुंबावर काय परिणाम होईल?”, “मी पूर्वीसारखे आयुष्य जगू शकेन का?” असे विचार येतात.
चिंतेवर कसे नियंत्रण ठेवावे?
- प्रत्यक्ष पुराव्यांवर विश्वास ठेवा: काही वेळा आपण गृहितकांच्या आधारे नकारात्मक विचार करतो. त्यामुळे डॉक्टरांचे मार्गदर्शन आणि वास्तविक पुरावे यावर लक्ष केंद्रित करावे.
- भीती नाकारू नका, पण तिला अयोग्य महत्त्व देऊ नका: आपण भीती अनुभवतो, पण तिच्यावर पूर्णपणे नियंत्रण मिळवता येते.
- ‘मी बरा होऊ शकतो’ हा विश्वास ठेवा: सकारात्मक मानसिकतेने उपचार अधिक प्रभावी ठरतात.
३. मानसिक लवचीकता (Resilience) वाढवणे
मजबूत मनाचा पाया – लवचीकता
शारीरिक आजारामुळे अनेक अनपेक्षित गोष्टी घडतात. अशा वेळी मानसिक लवचीकता अत्यंत महत्त्वाची असते. मानसिक लवचीकता म्हणजे संकटांमधून सावरून अधिक मजबूत होण्याची क्षमता.
लवचीकता वाढवण्यासाठी उपाय
- स्वतःशी प्रामाणिक राहा: आजारामुळे तुम्ही भावनिकरीत्या कमकुवत झाल्यास त्याची कबुली द्या आणि त्यावर काम करा.
- लहान विजय साजरे करा: तुम्ही आज व्यायाम केला, योग्य आहार घेतला, शांत झोप घेतली, तर ते एक यशच आहे.
- गोंधळलेल्या विचारांना दिशा द्या: अनिश्चिततेमुळे भीती वाटते. त्याऐवजी तुम्हाला काय नियंत्रित करता येईल यावर लक्ष केंद्रित करा.
४. सकारात्मक मानसिकता जोपासणे
आजार असतानाही सकारात्मक राहणे शक्य आहे का?
होय, पूर्णतः शक्य आहे. मानसशास्त्रानुसार, मेंदूतील न्यूरोप्लॅस्टिसिटीमुळे आपण विचारसरणी बदलू शकतो. सकारात्मकता म्हणजे फक्त आनंदी राहणे नाही, तर आव्हानांमध्येही संधी शोधणे आहे.
पद्धती:
- कृतज्ञता सराव: दिवसातील तीन चांगल्या गोष्टींची नोंद ठेवा.
- स्वतःला प्रेरित करणाऱ्या गोष्टी करा: वाचन, संगीत, गार्डनिंग यासारख्या गोष्टी मन शांत ठेवतात.
- स्वतःवर प्रेम करा: आजारामुळे तुम्हाला अपूर्ण वाटत असेल, तरीही तुमची किंमत कमी होत नाही.
५. योग्य मानसिक आधार शोधणे
एकटेपणा टाळा
आजारी असताना अनेकांना असे वाटते की त्यांचा संघर्ष कुणालाही समजत नाही. मात्र, मानसिक आधार मिळाला तर मनोबल वाढते.
कोणत्या गोष्टी मदत करू शकतात?
- कुटुंब आणि मित्रांकडून मदत घ्या: स्वतःहून संवाद साधा.
- समूह सहाय्य (Support Groups): तुमच्या आजाराशी संबंधित सपोर्ट ग्रुप्समधून अनुभव ऐकून प्रेरणा मिळते.
- थेरपी किंवा समुपदेशन: मानसिक तणाव खूप वाढल्यास तज्ञांची मदत घ्या.
६. ध्यानधारणा आणि श्वास नियंत्रणाचा उपयोग
मनःशांतीसाठी वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध उपाय
- माइंडफुलनेस मेडिटेशन: हे वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करायला शिकवते आणि चिंता कमी करते.
- श्वास नियंत्रण (Breathing Exercises): प्राणायाम आणि खोल श्वास घेतल्याने तणाव हार्मोन्स कमी होतात.
७. उद्दिष्ट ठेवून जीवन जगणे
आजारी असतानाही उद्दिष्टे ठेवण्याचे फायदे
शारीरिक त्रासामुळे अनेकदा भविष्याबद्दल अनिश्चितता वाटते. मात्र, उद्दिष्टे ठेवल्यास मानसिक स्थैर्य मिळते.
छोटी आणि साध्य करण्याजोगी उद्दिष्टे:
- आज एका तासाने बाहेर फिरायला जायचे.
- एका आठवड्यात एक नवीन आरोग्यदायी सवय अंगीकारायची.
- एखादा छोटा छंद जोपासायचा.
८. योग्य जीवनशैली अंगीकारणे
शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यातील संबंध
- नियमित व्यायाम: सौम्य व्यायाम (योग, चालणे) आनंद हार्मोन्स वाढवतो.
- संतुलित आहार: योग्य आहार मानसिक आणि शारीरिक ऊर्जेसाठी आवश्यक आहे.
- पर्याप्त झोप: झोप पूर्ण न झाल्यास तणाव वाढतो.
९. “माझा आजार म्हणजे मी नव्हे” ही जाणीव ठेवणे
शारीरिक आजार तुमच्या आयुष्याचा एक भाग असतो, संपूर्ण आयुष्य नाही. त्यामुळे,
- स्वतःला फक्त “रुग्ण” म्हणून न पाहता, एक प्रेरणादायी व्यक्ती म्हणून पाहा.
- इतरांना मदत करण्याचे मार्ग शोधा – यातून आनंद आणि समाधान मिळते.
१०. भविष्याकडे सकारात्मकतेने पाहणे
शारीरिक आजारानंतर आयुष्य संपत नाही, तर ते एका नवीन दृष्टिकोनाने जगायची संधी देते. मानसिकता मजबूत असेल, तर कोणतीही परिस्थिती सांभाळता येते.
महत्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:
आजार स्वीकारा, पण त्याला तुमच्यावर नियंत्रण मिळवू देऊ नका.
नकारात्मक विचारांवर नियंत्रण ठेवा आणि सकारात्मकता जोपासा.
मानसिक लवचीकता वाढवा आणि आत्मविश्वास ठेवा.
भावनिक आधार शोधा आणि एकटे पडू नका.
ध्यानधारणा, व्यायाम आणि योग्य जीवनशैली स्वीकारा.
आयुष्याला उद्दिष्ट द्या आणि आनंद शोधा.
शारीरिक आजार हा आयुष्यातला एक टप्पा आहे. तो तुमच्या मानसिकतेला हरवू देऊ नका. सकारात्मक विचार, योग्य मानसिकता, आणि जीवनशैलीत बदल केल्यास तुम्ही मनाने भक्कम होऊ शकता आणि आयुष्य अधिक आशादायक करू शकता.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 