आपल्या आयुष्यातील अनेक समस्यांचे मूळ आपण स्वतःहून निर्माण करतो, आणि त्यातील एक महत्त्वाची समस्या म्हणजे इतरांशी तुलना करणे. तुलना ही मानवी स्वभावाचा भाग आहे. पण जर ती सातत्याने आणि स्वतःला कमी लेखण्यासाठी केली जात असेल, तर ती मानसिक आरोग्यावर आणि एकूणच जीवनावर नकारात्मक परिणाम करू शकते. मानसशास्त्रानुसार, आपले सुख आणि दुःख बाह्य परिस्थितीपेक्षा आपल्या विचारसरणीवर अवलंबून असते.
तुलना कशी आणि का होते?
तुलना करण्याची प्रवृत्ती लहानपणापासून आपल्या मनात बिंबवली जाते. शाळेत, घरी, समाजात—सर्वत्र तुलना होते. उदाहरणार्थ, “पाहिलंस का, शेजारचा मुलगा किती हुशार आहे?”, “तुमचं घर त्यांच्याइतकं चांगलं का नाही?” अशा प्रकारच्या वक्तव्यांमुळे आपल्यात तुलना करण्याची सवय लागते.
तुलना सहसा दोन प्रकारे होते:
- वरच्या पातळीवरील तुलना (Upward Comparison) – ज्या वेळी आपण स्वतःची तुलना अशा लोकांशी करतो, जे आपल्यापेक्षा यशस्वी, श्रीमंत किंवा अधिक सुंदर असतात. यामुळे आपण स्वतःला कमी लेखतो आणि स्वतःबद्दल नकारात्मक भावना निर्माण करतो.
- खालच्या पातळीवरील तुलना (Downward Comparison) – यामध्ये आपण स्वतःची तुलना अशा लोकांशी करतो, जे आपल्यापेक्षा वाईट परिस्थितीत आहेत. कधीकधी यामुळे आपल्याला दिलासा मिळतो, पण हा अल्पकालीन उपाय असतो.
इतरांशी तुलना करण्याचे मानसिक परिणाम
इतरांशी तुलना करणे ही सुरुवातीला तितकीशी हानिकारक वाटत नाही, पण कालांतराने ती अनेक मानसिक आणि भावनिक समस्यांना जन्म देते.
१. आत्मविश्वासाचा अभाव
तुलनेमुळे आपण स्वतःच्या क्षमतेबद्दल शंका घेऊ लागतो. “मी त्याच्यासारखा का नाही?”, “माझ्याकडे त्याच्यासारखी कौशल्ये का नाहीत?” असे विचार मनात येतात. हे विचार सतत येत राहिले, तर आत्मविश्वास कमी होतो आणि निर्णयक्षमता दुर्बल होते.
२. तणाव आणि चिंता वाढते
एका अभ्यासानुसार, जे लोक सतत इतरांशी तुलना करतात, त्यांच्यात तणावाची पातळी जास्त असते. कारण त्यांना स्वतःचे जीवन कमी दर्जाचे वाटते. विशेषतः सोशल मीडियामुळे ही समस्या अजून वाढली आहे. लोक आपल्या आयुष्याचा सर्वात चांगला भाग दाखवतात, पण त्यामागील संघर्ष, दुःख आणि अडचणी दिसत नाहीत. त्यामुळे आपण त्यांच्याशी तुलना करताना स्वतःला दुबळं समजू लागतो.
३. असंतोष आणि दुःख
मानसशास्त्रानुसार, जर एखाद्या व्यक्तीला स्वतःच्या जीवनाबद्दल समाधान नसेल, तर त्याचा थेट परिणाम तिच्या मानसिक आरोग्यावर होतो. तुलना करणारी व्यक्ती नेहमीच स्वतःच्या अपयशावर लक्ष देते आणि यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गुणांकडे दुर्लक्ष करते. यामुळे जीवनाविषयी असंतोष निर्माण होतो.
४. हेवा आणि नकारात्मक विचारसरणी
तुलनेतून असंतोष निर्माण झाला की, त्याचे पुढचे पाऊल हेवा असते. “त्याला हे मिळाले, मला का नाही?” असा विचार वाढतो. सुरुवातीला हा विचार तात्पुरता वाटतो, पण तो जर सतत मनात राहिला, तर व्यक्ती इतरांच्या प्रगतीबद्दल खंत करत राहते आणि स्वतःच्या सुधारणेसाठी प्रयत्न करत नाही.
५. नैराश्याचा धोका
जर कोणत्याही गोष्टीत समाधान मिळाले नाही, तर नैराश्य येऊ शकते. मानसशास्त्राच्या अभ्यासांनुसार, समाजातील उच्च दर्जाच्या लोकांशी तुलना केल्यास लोकांना स्वतःबद्दल कमीपणा वाटतो आणि त्यांच्या जीवनाकडे नकारात्मक दृष्टिकोन विकसित होतो.
तुलना टाळण्यासाठी मानसशास्त्रीय उपाय
१. स्वतःच्या प्रगतीवर लक्ष केंद्रित करा
इतरांशी तुलना करण्याऐवजी, आपण कालच्या आपल्या स्थितीपेक्षा आज किती पुढे आलो आहोत, हे तपासणे जास्त उपयुक्त ठरते. प्रत्येक व्यक्तीची परिस्थिती वेगळी असते, त्यामुळे इतरांना मोजमाप म्हणून वापरणे योग्य नाही.
२. सोशल मीडिया वापरताना सजग राहा
सोशल मीडियावरील लोकांच्या यशोगाथा पाहून आपण आपल्या आयुष्याची तुलना करू लागतो. परंतु लक्षात ठेवा, सोशल मीडियावर फक्त “हायलाइट्स” दिसतात, संपूर्ण कथा नाही. त्यामुळे सोशल मीडियावरील माहितीला पूर्ण सत्य समजू नका.
३. कृतज्ञता (Gratitude) जोपासा
आपल्याकडे काय आहे याकडे लक्ष दिल्यास, असमाधानाची भावना कमी होते. दररोज आपल्या आयुष्यातील चांगल्या गोष्टींची यादी करा. त्यामुळे आपण मानसिकदृष्ट्या अधिक स्थिर राहू शकता.
४. स्वतःची तुलना केवळ स्वतःशी करा
तुमचं आयुष्य जसं आहे, तसंच ते स्वीकारा. प्रत्येकाची गती वेगळी असते. आपण कालच्या तुलनेत आज चांगले आहोत का? हेच महत्त्वाचे आहे.
५. आत्मस्वीकृती (Self-Acceptance) वाढवा
स्वतःच्या मर्यादा आणि क्षमता ओळखणे गरजेचे आहे. प्रत्येक व्यक्तीकडे वेगळे कौशल्य असते. त्यामुळे स्वतःची ओळख पटवून घ्या आणि त्या दिशेने प्रयत्न करा.
स्वतःची इतरांशी तुलना करत राहिलो, तर आपण आपले मानसिक संतुलन गमावतो आणि दुःखी राहण्यास सुरुवात करतो. तुलना करणं सहजसोपं असतं, पण ती मानसिक शांती हिरावून घेऊ शकते. त्यामुळे आपण स्वतःच्या जीवनावर लक्ष केंद्रित करून स्वतःचीच तुलना स्वतःशी केली, तर मानसिक समाधान आणि आनंद टिकवून ठेवता येईल.
तुलना टाळणे सोपे नसते, पण ती टाळण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक असते. त्यामुळे प्रत्येकाने आपल्या क्षमतांचा विकास करण्यावर भर द्यावा आणि स्वतःला स्वीकारून समाधानाने जगावे.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 