आपण कधी स्वतःला विचारले आहे का, “माझ्या मनात सतत हे नकारात्मक विचार का येतात?” किंवा “मी कितीही प्रयत्न केला तरी हे विचार दूर का जात नाहीत?” अनेकांना ही समस्या भेडसावते. मानसशास्त्रानुसार, नकारात्मक विचारांना चिकटून राहण्यामागे काही ठरावीक मानसिक आणि जैविक कारणे असतात. या लेखात आपण त्या कारणांचा सखोल अभ्यास करू आणि काही उपायांवरही चर्चा करू.
१. माणसाच्या मेंदूची नैसर्गिक प्रवृत्ती
आपला मेंदू एक उत्क्रांतिवादाने घडवलेली जटिल यंत्रणा आहे. हजारो वर्षांपूर्वी, माणसाला जिवंत राहण्यासाठी धोके ओळखणे आणि टाळणे आवश्यक होते. त्यामुळे आपला मेंदू नकारात्मक घटना पटकन लक्षात ठेवतो आणि त्यावर अधिक वेळ विचार करतो. याला negative bias किंवा नकारात्मक पूर्वग्रह म्हणतात.
उदाहरण:
समजा तुम्ही एका मोठ्या सभेत भाषण देत आहात आणि शंभर लोकांपैकी नव्वद लोकांनी टाळ्या वाजवल्या, पण दहा जणांनी काहीच प्रतिसाद दिला नाही. तुम्ही कोणत्या गोष्टीकडे अधिक लक्ष द्याल? अर्थातच, त्या दहा जणांच्या प्रतिसादाकडे! मेंदू सकारात्मकतेपेक्षा नकारात्मक गोष्टींना जास्त महत्त्व देतो, कारण त्याच्या मते त्या अधिक धोकादायक असू शकतात.
२. वारंवारता प्रभाव (Repetition Effect)
एखादा विचार वारंवार मनात येत राहिला तर तो आवड असो वा नसो आपल्या मेंदूत ठसतो. जर तुम्ही सतत “मी अपयशी आहे,” किंवा “माझ्यात क्षमता नाही,” असे विचार करत असाल, तर मेंदू ते खरं मानू लागतो.
शास्त्रीय दृष्टीकोन:
• Neural Pathways Theory नुसार, एकच विचार वारंवार केला तर त्या विचाराची न्यूरल नेटवर्क मजबूत होते. यामुळे त्या विचारांना मेंदूत अधिक स्थान मिळते आणि ते सहज बदलता येत नाहीत.
• Self-fulfilling Prophecy म्हणजेच जर तुम्ही सतत नकारात्मक विचार करत राहिलात, तर तुम्ही तसेच वागायला लागता आणि तसाच अनुभव घ्यायला लागता.
उदाहरण:
एका विद्यार्थ्याला नेहमी वाटतं की तो गणितात कधीही यशस्वी होणार नाही. तो अभ्यास करताना स्वतःलाच सांगतो, “हे माझ्या आवाक्याबाहेर आहे.” हळूहळू तो प्रयत्न करायचंही बंद करतो आणि खरंच तो विषय त्याला कठीण वाटू लागतो.
३. सामाजिक आणि भावनिक अनुभव
बालपणात मिळालेला अनुभव आपल्या विचारसरणीवर खोल परिणाम करतो. जर कोणी लहानपणी सतत टोमणे ऐकले असतील किंवा अपयशाच्या भीतीमुळे सतत दडपण घेतलं असेल, तर मोठेपणी नकारात्मक विचार अधिक प्रमाणात येतात.
शास्त्रीय आधार:
• Cognitive Behavioral Therapy (CBT) नुसार, लहानपणी तयार झालेल्या विश्वाससरणी (core beliefs) नकारात्मक विचारांच्या मुळाशी असतात.
• Emotional Conditioning म्हणजे, पूर्वीच्या नकारात्मक अनुभवांमुळे मेंदू पुढच्या घटनांनाही तशाच दृष्टिकोनातून पाहतो.
उदाहरण:
एका व्यक्तीला शालेय जीवनात सतत टीका सहन करावी लागली. मोठेपणातही तो कोणतेही नवे काम हाती घेताना पहिला विचार करतो, “लोक मला नावे ठेवतील.” अशा प्रकारे त्याची नकारात्मक विचारसरणी सतत कार्यरत राहते.
४. स्ट्रेस आणि मानसिक थकवा
जेव्हा माणूस तणावाखाली असतो किंवा भावनिकरीत्या थकलेला असतो, तेव्हा त्याचा मेंदू नकारात्मक विचार अधिक प्रमाणात निर्माण करतो. हे “fight or flight” यंत्रणेचा भाग असू शकतो.
शास्त्रीय स्पष्टीकरण:
• Amygdala Overactivity – जेव्हा आपल्याला भीती किंवा चिंता वाटते, तेव्हा मेंदूतील अमिग्डाला हा भाग अति-सक्रिय होतो, ज्यामुळे नकारात्मक विचारांना अधिक चालना मिळते.
• Cortisol Hormone – जास्त प्रमाणात तणाव हार्मोन (Cortisol) निर्माण झाल्यास सकारात्मक विचार करणे कठीण होते.
उदाहरण:
एका नोकरी करणाऱ्या महिलेचा दिवस खूप तणावपूर्ण गेला. दिवसभराच्या थकव्यामुळे तिच्या मनात सतत, “माझं करिअर कुठे जातंय?” किंवा “माझ्या मेहनतीला कधीच योग्य मान्यता मिळणार नाही,” असे विचार येऊ लागतात.
५. नकारात्मकतेला अधिक महत्त्व देणारे बाह्य घटक
आजच्या सोशल मीडियाच्या युगात लोकांचे विचार प्रभावित होतात. नकारात्मक बातम्या, ट्रोलिंग, सततची तुलना यामुळे लोकांच्या विचारांवर खोल परिणाम होतो.
शास्त्रीय दृष्टिकोन:
• Social Comparison Theory नुसार, आपण स्वतःची तुलना इतरांशी करत राहतो आणि त्यामुळे कमीपणाची भावना निर्माण होते.
• Doomscrolling – वारंवार नकारात्मक बातम्या पाहिल्यास त्या विचारांमध्ये अडकण्याची शक्यता वाढते.
उदाहरण:
एका व्यक्तीला सोशल मीडियावर पाहून नेहमी वाटतं की इतर लोक खूप यशस्वी आहेत, त्याचं आयुष्य मात्र सामान्य आहे. हळूहळू त्याचा आत्मविश्वास कमी होतो आणि त्याच्या मनात नेहमी नकारात्मक विचार येऊ लागतात.
नकारात्मक विचारांवर नियंत्रण कसे मिळवावे?
१. विचारांवर प्रश्न विचारणे (Cognitive Restructuring)
• “हा विचार खरंच योग्य आहे का?”
• “याच्या उलट काही चांगलं असू शकतं का?”
२. ध्यान आणि Mindfulness
• ध्यान केल्याने मेंदूतील नकारात्मक विचार शांत होतात.
• Mindfulness म्हणजे विचारांना निवडण्याची क्षमता विकसित करणे.
३. सकारात्मक आत्मसंवाद (Positive Self-Talk)
• नकारात्मक विचारांना सकारात्मक प्रतिशब्द द्या.
• “मी असं करू शकत नाही” ऐवजी “मी प्रयत्न करून पाहीन” म्हणणे.
४. शरीराच्या आरोग्याकडे लक्ष द्या
• चांगली झोप आणि योग्य आहार घेतल्यास विचार प्रक्रिया सुधारते.
• व्यायामामुळे आनंददायक हार्मोन्स (Dopamine, Serotonin) वाढतात.
५. योग्य मानसिकता आणि सहकार्य घेणे
• आपल्या नकारात्मक विचारांवर योग्य सल्ला घेण्यासाठी तज्ज्ञांची मदत घ्या.
• सकारात्मक लोकांच्या सहवासात राहा.
नकारात्मक विचार आपल्याला सहजपणे चिकटून राहतात कारण त्यामागे जैविक, मानसिक आणि सामाजिक कारणे असतात. मात्र, योग्य मानसिकता, सराव आणि वैज्ञानिक तंत्रांचा वापर करून आपण हे विचार नियंत्रित करू शकतो. आपल्या विचारसरणीत बदल घडवणे सोपे नाही, पण ते शक्य आहे. म्हणूनच, पुढच्या वेळी तुम्हाला नकारात्मक विचार त्रास द्यायला लागले तर त्यांचा अभ्यास करा आणि त्यांना बदलण्याचा प्रयत्न करा.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 