आपल्याला अनेकदा असे लोक भेटतात, जे कायम इतरांच्या दुःखाशी स्वतःला जोडून घेतात. त्यांच्या वेदना, समस्या, आणि संघर्ष हे जणू स्वतःचेच असल्यासारखे ते अनुभवतात. ही प्रवृत्ती सामान्य काळजीपेक्षा वेगळी आणि खोलवर परिणाम करणारी असते. अशा व्यक्तींना मानसशास्त्रात “Empaths”, “Codependent Individuals” किंवा “Compassion Fatigue” असणारे लोक म्हणतात.
या लेखात आपण मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून जाणून घेऊ, अशा लोकांचे स्वभाववैशिष्ट्ये, त्यांच्या विचारसरणीमागील मानसिक प्रक्रिया, आणि त्यांच्या मानसिक आरोग्यावर याचा काय परिणाम होतो.
१) इतरांच्या दुःखाशी स्वतःला जोडून घेण्यामागची मानसिकता
i) तदानुभूती (Empathy) आणि तिचे टोक
सहानुभूती म्हणजे इतरांच्या भावना समजून घेण्याची आणि त्यांच्याशी मानसिकरित्या जोडले जाण्याची क्षमता. पण जेव्हा ही क्षमता मर्यादेबाहेर जाते, तेव्हा व्यक्ती स्वतःला इतरांच्या वेदनांमध्ये पूर्णपणे झोकून देते.
संशोधन काय सांगते?
- डॉ. जूडिथ ऑर्लॉफ यांच्या संशोधनानुसार, काही लोक “Emotional Sponge” प्रमाणे कार्य करतात. म्हणजेच, ते इतरांच्या भावनांना इतक्या तीव्रतेने आत्मसात करतात की स्वतःसाठी वेगळे अस्तित्व उरत नाही.
- अशा लोकांचे मेंदू Mirror Neurons जास्त सक्रिय असतात, त्यामुळे ते इतरांच्या दुःखाला जास्त तीव्रतेने अनुभवतात.
ii) कोडिपेंडन्सी (Codependency) म्हणजे काय?
Codependency ही अशी मानसिक स्थिती आहे जिथे व्यक्ती दुसऱ्यांच्या भावनांवर, विशेषतः त्यांच्या दुःखावर, अवलंबून राहते. त्यांना असे वाटते की दुसऱ्यांच्या समस्या सोडवणे हेच त्यांचे जीवनाचे उद्दिष्ट आहे.
लक्षणे:
- दुसऱ्यांच्या समस्या सोडवण्याचा अतिरेकी प्रयत्न करणे.
- स्वतःच्या गरजा दुर्लक्षित करून इतरांवर लक्ष केंद्रित करणे.
- दुसऱ्यांच्या दुःखाने स्वतःला अपराधी वाटणे.
मूळ कारणे:
- बालपणीच्या अनुभवांमध्ये भावनिक दुर्लक्ष झाल्यास, व्यक्तीला इतरांच्या गरजा पूर्ण करण्याची सवय लागते.
- पालकांच्या तणावपूर्ण नातेसंबंधामुळे काही मुलं इतरांच्या भावना सांभाळण्याचे जबाबदारी घेतात.
२) अशा लोकांच्या मानसिक आरोग्यावर होणारे परिणाम
i) भावनिक थकवा (Emotional Burnout)
जेव्हा व्यक्ती सतत इतरांच्या दुःखात स्वतःला गुंतवून घेते, तेव्हा ती हळूहळू मानसिक आणि शारीरिक थकव्याला बळी पडते.
संशोधनानुसार:
- मानसशास्त्रज्ञ क्रिस्टीन नेफ यांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, ज्या लोकांमध्ये सहानुभूतीचा अतिरेक असतो त्यांना तणाव, चिंता, आणि झोपेच्या समस्या जास्त प्रमाणात जाणवतात.
- अशी लोकं सतत दुःख आणि नकारात्मक भावनांनी भारलेली असल्यामुळे त्यांच्या न्यूरोलॉजिकल प्रणालीवर ताण येतो.
ii) अपराधी भावना (Guilt Complex)
अशा व्यक्तींना असे वाटते की, जर त्यांनी इतरांच्या दुःखासाठी काही केले नाही तर ते चुकीचे आहे. त्यामुळे त्यांना कायम अपराधी भावनांचा त्रास होतो.
iii) वैयक्तिक आयुष्य आणि नातेसंबंधांवर परिणाम
- सतत इतरांच्या दुःखात रमल्यामुळे स्वतःच्या गरजा मागे पडतात.
- नात्यांमध्ये असंतुलन निर्माण होऊ शकते, कारण एक व्यक्ती कायम देण्याच्या भूमिकेत असते, तर दुसरी व्यक्ती घेत राहते.
३) मानसशास्त्रीय उपाय आणि बाहेर पडण्याचे मार्ग
i) भावनांची मर्यादा निश्चित करणे (Emotional Boundaries)
स्वतःला इतरांच्या दुःखाशी जोडणे आणि त्या दुःखाला स्वतःचं बनवणे यात फरक आहे. मानसिकदृष्ट्या स्वस्थ राहण्यासाठी योग्य Emotional Boundaries तयार करणे गरजेचे आहे.
कसे?
- इतरांच्या समस्या समजून घ्या, पण त्या आपल्या जीवनावर नियंत्रण मिळवू देऊ नका.
- “मी त्यांना मदत करू शकतो, पण त्यांचे दुःख मी पूर्णपणे दूर करू शकत नाही.” हा विचार मनात बाळगा.
ii) आत्म-कल्याणावर भर देणे (Self-Care Practices)
आपले मानसिक आरोग्य चांगले असेल, तरच आपण इतरांना मदत करू शकतो. त्यामुळे स्वतःच्या भावनात्मक गरजांकडे दुर्लक्ष करू नका.
काय करता येईल?
- नियमित ध्यानधारणा (Meditation) आणि योगा करा.
- आपले आनंदाचे क्षण ओळखा आणि त्यांना प्राधान्य द्या.
- आपल्या भावनांवर काम करण्यासाठी मानसोपचारतज्ज्ञाची मदत घ्या.
iii) मदत आणि सहानुभूती यातला फरक समजून घेणे
- मदत करणे: एखाद्याला मार्गदर्शन करणे आणि त्यांना सक्षम बनवणे.
- सहानुभूती दाखवणे: त्यांच्यासोबत भावनिकरित्या जोडले जाणे, पण त्यांचे दुःख स्वतःवर घेऊ नये.
iv) स्वतःला ओळखणे आणि सुदृढ नातेसंबंध निर्माण करणे
- स्वतःच्या आयुष्याच्या जबाबदाऱ्या इतरांच्या भावनांपेक्षा अधिक महत्त्वाच्या आहेत हे लक्षात ठेवा.
- इतरांच्या दुःखात जगण्यापेक्षा स्वतःच्या आनंदात जगण्याचा प्रयत्न करा.
४) सकारात्मकता आणि मानसिक स्थैर्य वाढवण्यासाठी काही टिप्स
- स्वतःबद्दल जाणीव (Self-Awareness) वाढवा: तुम्ही इतरांच्या दुःखाला किती प्रमाणात स्वीकारता, याचे निरीक्षण करा.
- सहानुभूती आणि जबाबदारी यातला समतोल साधा: दुसऱ्यांना मदत करणं चांगलं आहे, पण त्यांच्या समस्या तुमच्या जीवनाचा केंद्रबिंदू होऊ नयेत.
- स्वतःला प्राथमिकता द्या: तुम्ही समाधानी असाल, तरच इतरांसाठी चांगले करू शकता.
- सकारात्मक नातेसंबंध ठेवा: अशी माणसं शोधा जी तुम्हाला समजून घेतील आणि तुमच्या भावनांचा आदर करतील.
इतरांच्या दुःखात आयुष्य जगणाऱ्या लोकांची मानसिकता सहानुभूती आणि जबाबदारीच्या भावनेतून तयार होते. मात्र, जर त्याचा अतिरेक झाला, तर तो मानसिक थकवा, अपराधी भावना आणि नकारात्मक मानसिकतेकडे घेऊन जातो. त्यामुळे भावनांची मर्यादा ठरवणे, आत्म-कल्याणावर लक्ष देणे आणि स्वतःच्या आयुष्याला समान महत्त्व देणे आवश्यक आहे.
खरं तर, इतरांना मदत करणं ही एक चांगली गोष्ट आहे, पण स्वतःला हरवून इतरांच्या दुःखात जगणं हे तुमच्या मानसिक आणि भावनिक आरोग्यासाठी घातक ठरू शकतं. त्यामुळे मदतीचा समतोल साधा आणि स्वतःचं आयुष्य आनंददायक बनवा!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.