आपल्या आयुष्यात अनेक प्रसंग असे येतात की जिथे आपण परिस्थितीवर नियंत्रण गमावल्यासारखे वाटते. कधी नशिबाला दोष दिला जातो, तर कधी इतर लोकांवर जबाबदारी टाकली जाते. पण मानसशास्त्र सांगते की आपल्या आयुष्याचा सर्वात मोठा नियंत्रणबिंदू आपण स्वतः आहोत. तुम्ही तुमच्या विचारांवर, कृतींवर आणि निर्णयांवर नियंत्रण ठेवू शकता आणि त्यामुळेच तुमचे जीवन कसे असेल हे ठरते.
नियंत्रणाची जाणीव आणि त्याचा मानसिक आरोग्यावर प्रभाव
मानसशास्त्रात Locus of Control हा एक महत्त्वाचा संकल्पना आहे. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ जूलियन रोटर यांनी 1954 मध्ये हा सिद्धांत मांडला. यानुसार, व्यक्तीला दोन प्रकारे नियंत्रणाची जाणीव असते –
१. आंतरिक नियंत्रण (Internal Locus of Control) – ज्या लोकांना असे वाटते की त्यांच्या यश-अपयशाचे मुख्य कारण त्यांची स्वतःची मेहनत, विचारसरणी आणि निर्णय आहेत, त्यांना आंतरिक नियंत्रण असते. असे लोक जबाबदारी घेतात आणि स्वतःच्या आयुष्याचे शिल्पकार होतात.
२. बाह्य नियंत्रण (External Locus of Control) – ज्या लोकांना असे वाटते की त्यांचे जीवन पूर्णपणे नशिबावर, समाजावर किंवा इतर लोकांच्या कृतींवर अवलंबून आहे, त्यांना बाह्य नियंत्रण असते. असे लोक परिस्थितीवर नियंत्रण मिळवू शकत नाहीत असे मानतात आणि त्यामुळे आत्मविश्वास गमावतात.
संशोधनानुसार, ज्या लोकांना आंतरिक नियंत्रणाची जाणीव असते, ते अधिक आनंदी, आत्मनिर्भर आणि यशस्वी होतात. याउलट, बाह्य नियंत्रण असणाऱ्या लोकांमध्ये चिंता, तणाव आणि नैराश्य अधिक आढळते.
आयुष्यावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन
१. जबाबदारी स्वीकारा
कोणत्याही परिस्थितीत तुम्ही काय करू शकता यावर लक्ष केंद्रित करा. समस्या आली की त्याकडे बोट दाखवण्याऐवजी, “मी यातून काय शिकू शकतो?” किंवा “मी यावर काय नियंत्रण ठेवू शकतो?” असे स्वतःला विचारा.
२. विचारसरणी बदला – Fixed Mindset vs. Growth Mindset
स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाच्या मानसशास्त्रज्ञ कॅरोल ड्वेक यांनी Growth Mindset आणि Fixed Mindset हे संकल्पना मांडल्या.
Fixed Mindset असलेल्या लोकांना वाटते की बुद्धिमत्ता, कौशल्य आणि क्षमता स्थिर असते आणि बदल घडवणे शक्य नाही.
Growth Mindset असलेले लोक मानतात की प्रयत्न आणि शिकण्याच्या प्रक्रियेमुळे आपली क्षमता सुधारता येते.
तुमच्या आयुष्यावर नियंत्रण मिळवायचे असेल तर Growth Mindset स्वीकारा. चुका स्वीकारा आणि त्यातून शिकण्याची मानसिकता ठेवा.
३. भावनांवर नियंत्रण ठेवा
भावनांवर नियंत्रण ठेवण्याचा अर्थ त्यांना दडपणे नव्हे, तर योग्य प्रकारे व्यवस्थापित करणे. यासाठी खालील तंत्रे उपयुक्त ठरू शकतात –
ध्यान आणि मनःशांतीचे तंत्र (Meditation & Mindfulness) – यामुळे आतल्या विचारांवर नियंत्रण ठेवता येते.
CBT (Cognitive Behavioral Therapy) – नकारात्मक विचारांची जागा सकारात्मक विचारांनी कशी घ्यायची यावर CBT काम करते.
Emotional Regulation Techniques – श्वास नियंत्रण, शरीराला रिलॅक्स करणे आणि स्वतःशी सकारात्मक संवाद साधणे.
४. निर्णय क्षमता सुधारवा
निर्णय घेताना “मी नियंत्रित करू शकणाऱ्या गोष्टी कोणत्या?” याचा विचार करा.
Decisional Balance Technique वापरा – एखादा निर्णय घ्यायचा आहे का नाही, यासाठी त्याच्या फायद्या-तोट्यांची यादी करा.
हळूहळू छोटे निर्णय स्वतः घ्या, मग मोठ्या निर्णयांवरही आत्मविश्वास मिळेल.
५. वेळेचे आणि सवयींचे व्यवस्थापन करा
आयुष्यावर नियंत्रण मिळवण्याचा सर्वात चांगला मार्ग म्हणजे वेळेचे योग्य नियोजन आणि सकारात्मक सवयी लावणे. संशोधनानुसार, ज्या लोकांकडे ठराविक दिनक्रम असतो, ते अधिक उत्पादक आणि समाधानी असतात.
Prioritization Techniques – महत्त्वाच्या कामांना प्राधान्य द्या.
Pomodoro Technique – काम करताना २५ मिनिटे लक्ष केंद्रित करा, मग ५ मिनिटे विश्रांती घ्या.
Habit Stacking – नवीन चांगली सवय लावण्यासाठी ती एखाद्या विद्यमान सवयीशी जोडा.
६. स्वतःवर विश्वास ठेवा आणि आत्मसंवाद सुधारवा
अनेकदा आपण स्वतःशीच नकारात्मक बोलतो – “मी हे करू शकत नाही,” “माझ्याकडे क्षमता नाही,” इत्यादी. या ऐवजी सकारात्मक वाक्ये वापरा –
“मी प्रयत्न करतोय, त्यामुळे मी सुधारू शकतो.”
“ही फक्त एक समस्या आहे, तिचे समाधान नक्कीच निघेल.”
७. परिस्थिती स्वीकारा आणि लवचिकता ठेवा
काही वेळा परिस्थिती आपल्या हातात नसते, पण त्यावर आपण कसा प्रतिसाद देतो हे आपल्या नियंत्रणात असते. मनोबल आणि लवचिकता (Resilience) विकसित केल्यास, अडचणींना सामोरे जाणे सोपे जाते.
८. मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याकडे लक्ष द्या
तुमच्या मनःस्थितीचा तुमच्या शरीरावर परिणाम होतो आणि उलटही. त्यामुळे –
नियमित व्यायाम करा.
पुरेशी झोप घ्या.
संतुलित आहार घ्या.
नियंत्रण घेतलेल्या लोकांचे यशस्वी जीवनाचे उदाहरणे
१. एलोन मस्क – अनेक अपयशांनंतरही त्यांनी स्पेसएक्स आणि टेस्ला सारख्या कंपन्या यशस्वी केल्या, कारण त्यांनी परिस्थितीवर नव्हे, तर त्यांच्या कृतींवर भर दिला.
२. ऑपरा विन्फ्रे – गरीब परिस्थितीत वाढूनही स्वतःच्या मेहनतीने आणि योग्य विचारसरणीने जगातील सर्वात प्रभावशाली व्यक्तींमध्ये स्थान मिळवले.
३. डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम – कठीण बालपण असूनही त्यांनी शिक्षण आणि मेहनतीच्या जोरावर भारताचे राष्ट्रपतीपद भूषवले.
तुमचं आयुष्य तुमच्या हातात आहे, हे समजून घेणं अत्यंत गरजेचं आहे. कोणत्याही परिस्थितीत नशिबाला दोष न देता, स्वतःवर नियंत्रण ठेवण्यावर भर द्या. योग्य विचारसरणी, आत्मविश्वास, सकारात्मक सवयी आणि जबाबदारी स्वीकारल्याने तुम्ही आयुष्याचा योग्य मार्ग शोधू शकता.
“तुमच्या आयुष्याचा चालकाचा हात स्वतःच्या हातात ठेवा, नाहीतर कोणीतरी दुसराच त्याला हवी तशी दिशा देईल!”
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.