परिस्थितीचा तणाव आणि मनाची शांतता
जीवन हे अनिश्चिततेने भरलेलं आहे. आपल्यासमोर अनेकदा अशा परिस्थिती येतात ज्या कठीण आणि गुंतागुंतीच्या असतात. संकट, तणाव, समस्या किंवा मानसिक गोंधळ अशा वेळी उग्र रूप धारण करतो. अशा वेळी आपली पहिली नैसर्गिक प्रतिक्रिया म्हणजे अस्वस्थ होणं, चिंतेत पडणं, भीती वाटणं किंवा गोंधळून जाणं. परंतु मानसशास्त्र सांगतं की, जितकं आपण अशा परिस्थितीत स्वतःला शांत ठेवू, तितकं आपण त्या परिस्थितीचं आकलन अधिक स्पष्टपणे करू शकतो.
संशोधन काय सांगतं?
क्लिनिकल सायकॉलॉजीमध्ये झालेल्या अनेक संशोधनांनुसार, मानसिक शांततेचा आपल्या निर्णयक्षमता आणि विचारशक्तीवर मोठा प्रभाव पडतो. अमेरिकेतील न्यूरोसायंटिस्ट डॉ. डॅनियल गोलमन यांच्या संशोधनानुसार, संकटाच्या वेळी “अमिगडाला हायजॅक” नावाची प्रक्रिया घडते. म्हणजेच आपल्या मेंदूतील भावनांना नियंत्रित करणारा भाग (amygdala) त्वरित प्रतिक्रिया देतो आणि विचार करण्याची क्षमता कमी होते. यामुळे अनेकदा चुकीचे निर्णय घेतले जातात.
परंतु जर आपण शांत राहिलो, तर मेंदूच्या प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सला (prefrontal cortex) काम करण्यास पुरेसा वेळ मिळतो, जो तर्कसंगत विचार आणि योग्य निर्णय घेण्यासाठी जबाबदार असतो.
शांत राहण्याचे मानसिक फायदे
१. वास्तविकतेचा योग्य अंदाज येतो
संकटाच्या वेळी मन अस्थिर असल्याने समस्या अधिक भयानक वाटू शकते. पण शांत राहिल्यास आपल्याला परिस्थितीचा तटस्थपणे अंदाज घेता येतो. उदाहरणार्थ, कोणत्याही परीक्षेच्या आधी तणावग्रस्त विद्यार्थी स्वतःला अपयशी ठरवतो, पण जो विद्यार्थी शांत राहतो तो अधिक चांगल्या प्रकारे पेपर देऊ शकतो.
२. निर्णयक्षमता सुधारते
शांत मनाने विचार केल्यास समस्या सोडवण्याचे मार्ग अधिक चांगले दिसतात. एखादी मोठी समस्या सोडवण्यासाठी लगेचच प्रतिक्रिया देण्याऐवजी, काही वेळ शांत राहून त्याकडे पाहिल्यास तोडगा सहज मिळतो.
३. भावनांवर नियंत्रण मिळते
संताप, भीती किंवा निराशा ही संकटाच्या वेळी होणारी नैसर्गिक प्रतिक्रिया असते. पण जर आपण शांत राहिलो, तर भावनांवर अधिक चांगले नियंत्रण मिळवता येते आणि अनावश्यक संघर्ष टाळता येतो.
४. शारीरिक आरोग्यास मदत होते
संशोधनानुसार, मानसिक तणावामुळे उच्च रक्तदाब, हृदयरोग, पचनासंबंधी समस्या आणि निद्रानाश होण्याची शक्यता वाढते. पण जर आपण शांत राहण्याचा सराव केला, तर मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो.
कसें शांत राहायचं? – मानसशास्त्रीय उपाय
१. श्वासावर लक्ष केंद्रित करा
जेव्हा एखादी कठीण परिस्थिती येते, तेव्हा लगेच काहीही प्रतिक्रिया देण्याऐवजी, काही वेळ खोल श्वास घ्या. संशोधनानुसार, नियंत्रित श्वसन (deep breathing) तणाव कमी करण्यास मदत करते आणि मेंदूला अधिक ऑक्सिजन मिळवून शांत ठेवते.
२. सकारात्मक आत्मसंवाद ठेवा
नकारात्मक विचार संकटाच्या वेळी मनात झपाट्याने येतात. त्यामुळे स्वतःशी सकारात्मक संवाद साधण्याचा प्रयत्न करा. उदाहरणार्थ, “मी हे व्यवस्थित हाताळू शकतो.” किंवा “ही वेळही निघून जाईल.” अशा प्रकारच्या विचारांची सवय लावा.
३. ताबडतोब प्रतिक्रिया देण्याऐवजी परिस्थिती समजून घ्या
कोणत्याही कठीण प्रसंगात लगेच भावनिक प्रतिक्रिया देण्याऐवजी, काही क्षण थांबा. परिस्थिती नीट समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. हा वेळ मिळाला तर मेंदू अधिक तर्कशुद्ध विचार करू शकतो.
४. संकटाला दुसऱ्या दृष्टीकोनातून बघा
मानसशास्त्र सांगते की, प्रत्येक परिस्थितीकडे पाहण्याचे दोन दृष्टिकोन असतात – समस्या-केंद्रित आणि उपाय-केंद्रित. जर आपण फक्त समस्येवर लक्ष केंद्रित केले, तर तणाव वाढेल. पण जर आपण उपाय शोधण्याचा प्रयत्न केला, तर आपण अधिक सकारात्मक आणि शांत राहू शकतो.
५. ध्यान (Meditation) आणि Mindfulness चा सराव करा
ध्यान हे मानसिक शांततेसाठी सर्वोत्तम उपाय मानले जाते. रोज १०-१५ मिनिटं ध्यान केल्याने आपली विचार करण्याची क्षमता सुधारते आणि कठीण परिस्थितीतही आपल्याला संयम राखता येतो.
६. भावनांना योग्य दिशा द्या
संकटाच्या वेळी दडपलेल्या भावना बाहेर काढणं गरजेचं असतं. लिहिणं, चित्रकला, संगीत किंवा मैत्रीपूर्ण संवाद यामुळे मन हलकं होतं आणि शांतता मिळते.
खऱ्या जीवनातील उदाहरण
एका प्रसिद्ध अभ्यासानुसार, न्यूयॉर्क शहरातील अग्निशमन दलाचे जवान संकटाच्या वेळी शांत राहण्याच्या तंत्राचा सराव करतात. मोठ्या आगीच्या दुर्घटनांमध्ये, ज्यांना अधिक संयम असतो ते अधिक प्रभावीपणे बचावकार्य करू शकतात. यावरून हे स्पष्ट होतं की, कठीण परिस्थितीत शांत राहिल्यास संकट अधिक स्पष्ट दिसू लागतं आणि उपाय सहज शोधता येतो.
निष्कर्ष
कठीण परिस्थितीत गोंधळून जाणं किंवा भावनेच्या आहारी जाणं स्वाभाविक आहे. पण मानसशास्त्र सांगतं की, जितकं आपण शांत राहू, तितकं परिस्थिती अधिक स्पष्टपणे समजू लागते. मेंदू योग्य निर्णय घेण्याच्या स्थितीत जातो, तणावाचा सामना करायची क्षमता वाढते आणि संपूर्ण मानसिक आरोग्य सुधारतं. म्हणूनच, कुठलीही संकटं आली तरी संयम ठेवा, सखोल विचार करा आणि शांत राहण्याची सवय लावा. कारण संयम आणि शांततेने कठीण परिस्थिती हाताळणे अधिक सोपे होते!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 
समाधानी जगण्या संदर्भात खूपच छान लेख आहे….
अतिशय उपयोगी, विचार करण्याजोगा वाटला.