आरोग्याविषयी बोलताना आपल्याला शारीरिक आजारांवर जास्त लक्ष केंद्रित करायला आवडते. कॅन्सरसारखा आजार म्हटला की लगेच शरीरातील पेशींची अनियंत्रित वाढ आणि त्याचे दुष्परिणाम यांची कल्पना येते. पण तुम्ही कधी मनाचा कॅन्सर हा शब्द ऐकला आहे का? ही संकल्पना प्रत्यक्ष वैद्यकीय निदान नसली तरी मानसिक आरोग्याच्या दृष्टीने ती अतिशय महत्त्वाची ठरते.
मनाचा कॅन्सर म्हणजे काय?
मनाचा कॅन्सर म्हणजे नकारात्मक विचारांचा, भावनिक वेदनांचा आणि अस्वस्थतेचा असा एक साखळदंड, जो हळूहळू संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाला पोखरून टाकतो. या अवस्थेत व्यक्तीला कायमस्वरूपी तणाव, चिंता, भीती आणि दु:खाचा अनुभव येत राहतो. याला आपण भावनिक कर्करोग असेही म्हणू शकतो.
काही महत्त्वाचे लक्षणे:
- सतत नकारात्मक विचार करणे
- स्वतःला कमी लेखणे
- कुणावरही विश्वास न ठेवणे
- निराशा आणि दुःखाचा दीर्घ अनुभव
- कोणत्याही चांगल्या गोष्टीत रस न वाटणे
- भावनिक किंवा मानसिक वेदना सहन करणे पण त्याविषयी कुणाशीही न बोलणे
- आयुष्य निरर्थक वाटणे आणि आत्महत्येच्या विचारांकडे झुकणे
शारीरिक कॅन्सर आणि मनाचा कॅन्सर यामधील साधर्म्य
शारीरिक कॅन्सरप्रमाणेच मनाचा कॅन्सर देखील टप्प्याटप्प्याने वाढतो. शरीरातील कॅन्सर सुरुवातीला एका छोट्या पेशीतून वाढतो आणि नंतर इतर अवयवांवर परिणाम करतो. त्याचप्रमाणे मनाचा कॅन्सरही एखाद्या नकारात्मक अनुभवातून, अपमानातून किंवा मानसिक आघातातून सुरू होतो आणि नंतर पूर्ण विचारप्रक्रियेलाच ग्रासतो.
शारीरिक कॅन्सरप्रमाणेच मनाचा कॅन्सरही जर वेळीच ओळखला नाही, तर तो उशिरा जाणवल्यावर बरे होणे कठीण होते. मानसिक समस्या दीर्घकाळ दुर्लक्षित केल्या तर त्या नैराश्य, भीतीदायक विकार (anxiety disorder), पोस्ट-ट्रॉमॅटिक स्ट्रेस डिसऑर्डर (PTSD) आणि आत्महत्येच्या विचारांमध्ये रूपांतरित होऊ शकतात.
मनाचा कॅन्सर होण्याची कारणे
१) बालपणीचा मानसिक आघात:
लहानपणी झालेल्या अत्याचार, दुर्लक्ष, गरिबी, अपमान किंवा घरातील सततच्या भांडणांचा खोल परिणाम मनावर होतो. जर हे वेळीच समजून घेतले गेले नाही, तर मोठेपणी ही वेदना कॅन्सरसारखी वाढत जाते.
२) निरंतर तणाव आणि चिंता:
काही लोक सतत भीती, तणाव आणि मानसिक अस्वस्थतेच्या परिस्थितीत जगतात. परीक्षा, नोकरी, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या आणि सामाजिक अपेक्षा या सर्व गोष्टी जर खूप जड वाटू लागल्या तर मानसिक आरोग्य धोक्यात येते.
३) नकारात्मक संबंध आणि अपमान:
तुमच्या आयुष्यात जर तुम्हाला सतत अपमान, फसवणूक किंवा नकारात्मक प्रतिक्रिया मिळत असतील, तर तुमचा आत्मविश्वास कमी होतो. अशा परिस्थितीत मनातील भावनांचे दमन होऊन हळूहळू मनाचा कॅन्सर विकसित होऊ शकतो.
४) एकाकीपणा आणि सामाजिक आधाराचा अभाव:
एखाद्याला जर कोणाशी बोलायला, मन मोकळे करायला किंवा आधार द्यायला कोणीच नसेल, तर तो व्यक्ती आपल्या वेदनांमध्ये अधिकच गुरफटत जातो.
५) आपलीच मानसिकता:
काही लोकांना नकारात्मक विचारांची सवय असते. सतत स्वतःला दोष देणे, दुसऱ्यांशी तुलना करणे आणि अपयशावरच लक्ष केंद्रित करणे यामुळे मनाचा कॅन्सर वाढतो.
मनाचा कॅन्सर कसा बरा करू शकतो?
१) आत्मपरीक्षण करा
तुम्हाला सतत कोणत्या विचारांमध्ये अडकलेले वाटते? स्वतःविषयी तुमच्या भावना काय आहेत? या प्रश्नांची उत्तरे शोधा. स्वतःच्या भावना आणि विचार जाणून घेणं हे मनाच्या कॅन्सरपासून बाहेर पडण्याचं पहिलं पाऊल आहे.
२) सकारात्मक लोकांचा सहवास ठेवा
तुमच्या आजूबाजूच्या लोकांचा तुमच्या मानसिकतेवर मोठा प्रभाव पडतो. नकारात्मक आणि त्रासदायक लोकांपासून लांब राहा. ज्या लोकांकडून तुम्हाला प्रेरणा आणि आधार मिळतो, अशा लोकांशी संवाद वाढवा.
३) भावना मोकळ्या करा
भावना दडवण्यापेक्षा त्या योग्य प्रकारे व्यक्त करा. एखाद्या जवळच्या व्यक्तीशी बोला, डायरी लिहा किंवा एखाद्या समुपदेशकाशी संपर्क साधा.
४) शरीर आणि मन दोन्ही निरोगी ठेवा
योगा, ध्यानधारणा, शारीरिक व्यायाम आणि सकस आहार हे मानसिक आरोग्यासाठी खूप महत्त्वाचे आहेत. शरीर निरोगी असेल, तर मनही सकारात्मक राहण्यास मदत होते.
५) प्रोफेशनल मदत घ्या
जर तुम्हाला वाटत असेल की मानसिक वेदना वाढत आहेत आणि स्वतःहून सुधारणा होत नाहीये, तर मानसोपचार तज्ज्ञ किंवा समुपदेशक यांची मदत घ्या.
एक उदाहरण: प्राचीची कहाणी
प्राची एका मोठ्या कंपनीत काम करत होती. तिच्यावर कामाचा प्रचंड ताण होता, पण ती कोणाशीही बोलत नव्हती. ऑफिसमध्ये सहकाऱ्यांकडून सतत टीका, बॉसकडून अपमान आणि घरात नातेसंबंधांमधील तणाव यामुळे ती मानसिकदृष्ट्या थकून गेली होती. सुरुवातीला तिला हा केवळ तणाव वाटला, पण नंतर ती सतत उदास राहू लागली. झोप कमी झाली, आत्मविश्वास खालावला, आणि आयुष्याचा अर्थच हरवल्यासारखं वाटू लागलं.
तिच्या एका मैत्रिणीने तिला समुपदेशकाकडे जाण्याचा सल्ला दिला. समुपदेशनामुळे तिला आपल्या भावना योग्य प्रकारे व्यक्त करता आल्या. तिने नकारात्मक लोकांपासून अंतर ठेवले, आपल्या मनातले विचार बदलायला सुरुवात केली आणि हळूहळू तिच्या आयुष्यात सकारात्मक बदल झाले.
मनाचा कॅन्सर हा प्रत्यक्ष वैद्यकीय निदान नसला तरी मानसिक आरोग्यावर त्याचा खोल परिणाम होतो. तो वेळीच ओळखून त्यावर उपाय न केल्यास तो आत्मघातकी विचारांपर्यंत पोहोचू शकतो. मानसिक आरोग्य जपण्यासाठी स्वतःची काळजी घ्या, नकारात्मक विचारांपासून दूर राहा आणि गरज असल्यास योग्य तज्ज्ञांची मदत घ्या.
मनाचा कॅन्सर बरा होऊ शकतो, फक्त त्यासाठी आपल्या मनाची जाणीव ठेवून योग्य कृती करायला हवी!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.