मानसिक आजारांमध्ये “बायपोलार डिसऑर्डर” हा एक अत्यंत गुंतागुंतीचा पण समजून घेण्याजोगा विकार आहे. या आजाराला “मूड डिसऑर्डर” किंवा “मनीक-डिप्रेसिव्ह इलनेस” असेही म्हटले जाते. बायपोलार आजारामध्ये व्यक्तीचे मूड म्हणजेच मन:स्थिती प्रचंड प्रमाणात बदलते. ती आनंदी किंवा अत्युत्साही स्थितीतून (मॅनिया) खूप उदास, थकलेल्या स्थितीत (डिप्रेशन) बदलते. या आजाराविषयी जागरूकता आणि योग्य माहिती असल्यास, यावर नियंत्रण ठेवता येणे शक्य आहे.
बायपोलार आजार म्हणजे काय?
बायपोलार डिसऑर्डर हा एक दीर्घकालीन मानसिक विकार आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीच्या मूडमध्ये, ऊर्जेत आणि दैनंदिन क्रियांमध्ये अचानक बदल होतो. हा विकार दोन मुख्य टप्प्यांमध्ये विभागलेला आहे:
मॅनिया किंवा हायपोमॅनिया (उत्साही टप्पा)डि
प्रेशन (उदासीनता टप्पा)
१. मॅनिया किंवा हायपोमॅनिया
या टप्प्यात व्यक्ती अति उत्साही, आत्मविश्वासाने भरलेली आणि सक्रिय वाटते. कधी कधी ती इतकी सक्रिय असते की, तिच्या निर्णयांमध्ये आणि वर्तनात गैरसमज निर्माण होतो. उदाहरणार्थ, कोणीतरी अचानक भरमसाठ पैसे खर्च करू शकतो, असुरक्षित गुंतवणूक करू शकतो, किंवा इतरांशी अति आत्मविश्वासाने वागू शकतो.
२. डिप्रेशन
या टप्प्यात व्यक्ती खूप उदास, हताश, आणि थकलेली वाटते. आत्मविश्वास गमावतो, झोपेच्या पद्धतीत बदल होतो, आणि आयुष्य अर्थहीन वाटते. ही अवस्था कित्येक आठवडे किंवा महिने टिकू शकते.
बायपोलार आजाराचे प्रकार
बायपोलार डिसऑर्डरचे विविध प्रकार असतात:
१. बायपोलार I डिसऑर्डर
या प्रकारात व्यक्तीला मॅनियाचा तीव्र झटका येतो जो किमान ७ दिवस टिकतो. कधी कधी यामुळे रुग्णालयात दाखल करावे लागते. डिप्रेशनचा कालावधीही दीर्घकाळ टिकतो.
२. बायपोलार II डिसऑर्डर
या प्रकारात मॅनिया कमी तीव्रतेचा असतो, ज्याला “हायपोमॅनिया” म्हणतात. डिप्रेशनचे टप्पे मात्र दीर्घकाळ आणि तीव्र स्वरूपाचे असतात.
३. सायक्लोथायमिया
या प्रकारात मॅनिया आणि डिप्रेशनच्या सौम्य लक्षणांचे चढ-उतार असतात. हे लक्षणे अनेक वर्षे टिकतात पण ती बायपोलार I किंवा II इतकी तीव्र नसतात.
४. इतर विशिष्ट प्रकार
काही प्रकरणे औषधोपचार, अल्कोहोल किंवा इतर वैद्यकीय कारणांमुळे होतात.
बायपोलार आजाराची लक्षणे
बायपोलार आजाराच्या लक्षणांना मॅनिया आणि डिप्रेशनच्या दोन टप्प्यांमध्ये विभागले जाऊ शकते.
मॅनिया किंवा हायपोमॅनिया लक्षणे:
अति उत्साह, आनंद किंवा चिडचिड
कमी झोप असूनही ऊर्जेचा भास
अतिविचार किंवा अति वेगाने बोलणे
निर्णयांमध्ये हलकेपणा (जसे की, अनावश्यक खर्च किंवा धोकादायक वर्तन)
आत्मविश्वासाचा अतिरेक
डिप्रेशन लक्षणे:
सतत उदासीनता किंवा रिक्तता वाटणे
झोपेच्या पद्धतीत बदल (अधिक झोप किंवा झोप न येणे)
उर्जेची कमतरता आणि थकवा
आत्महत्येचे विचार किंवा प्रयत्न
दैनंदिन गोष्टींमध्ये रस नसणे
बायपोलार आजाराची कारणे
बायपोलार आजार नेमका का होतो, हे अद्याप स्पष्टपणे ठरलेले नाही. परंतु यामध्ये अनेक कारणांचा समावेश असतो:
१. जिनेटिक (वंशपरंपरा)
बायपोलार डिसऑर्डर असलेल्या कुटुंबातील सदस्यांमध्ये या विकाराचा धोका अधिक असतो.
२. मेंदू रसायनशास्त्र
डोपामाइन आणि सेरोटोनिन यांसारख्या न्यूरोट्रान्समीटरच्या असंतुलनामुळे हा विकार होऊ शकतो.
३. पर्यावरणीय घटक
तणाव, बालपणीचे आघात किंवा महत्त्वाच्या नातेसंबंधातील समस्या यामुळे बायपोलार विकाराचा उद्रेक होऊ शकतो.
४. हॉर्मोनल बदल
हॉर्मोनमध्ये होणारे बदल बायपोलार आजाराला चालना देऊ शकतात.
उपचार पद्धती
बायपोलार विकारावर उपाय नाही, पण योग्य उपचारांनी ते नियंत्रणात ठेवता येते.
१. औषधोपचार
मूड स्टॅबिलायझर्स (उदा. लिथियम)
अँटीसायकॉटिक औषधे
अँटीडिप्रेसंट्स
२. मनोचिकित्सा (सायकॉलॉजिकल थेरपी)
संज्ञानात्मक वर्तन थेरपी (CBT): नकारात्मक विचार आणि वर्तन बदलण्यासाठी उपयुक्त.
फॅमिली थेरपी: कुटुंबाच्या मदतीने रुग्णाच्या स्थितीत सुधारणा केली जाते.
३. जीवनशैलीत बदल
नियमित झोपेची सवय
योग, ध्यान आणि ताण कमी करणाऱ्या तंत्रांचा वापर
दैनंदिन दिनचर्या नियमित ठेवणे
४. रुग्णालयात दाखल करणे
तीव्र मॅनिया किंवा आत्मघाताचे विचार असल्यास रुग्णालयात उपचार आवश्यक असतो.
उदाहरण:
रजतची कहाणी
रजत हा ३५ वर्षीय सॉफ्टवेअर इंजिनिअर होता. त्याच्या आयुष्यात काही काळ असा आला की, तो खूप उत्साही, झोप न घेता दिवस-रात्र काम करत असे. परंतु काही आठवड्यांनंतर तो पूर्णतः उदास झाला आणि त्याला काम करणे कठीण झाले. या चढ-उतारांमुळे त्याचे वैयक्तिक आणि व्यावसायिक जीवन विस्कळीत झाले. नंतर मानसोपचार तज्ज्ञाने त्याला बायपोलार डिसऑर्डर असल्याचे निदान केले. औषधोपचार, सायकॉलॉजिकल थेरपी आणि कुटुंबाचा पाठिंबा यामुळे त्याच्या आयुष्यात स्थैर्य आले.
बायपोलार आजाराबाबत काही गैरसमज
१. “बायपोलार म्हणजे साधारण मूड स्विंग्स आहेत.”
वास्तविक बायपोलार हा गंभीर मानसिक विकार आहे; सामान्य मूड बदलांपेक्षा तो खूप वेगळा आहे.
२. “बायपोलार असलेल्या लोकांना बरे होऊ शकत नाही.”
योग्य उपचार घेतल्यास रुग्णांचे जीवन चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित होऊ शकते.
३. “हा आजार फक्त आनुवंशिक आहे.”
पर्यावरणीय आणि मानसिक ताणतणाव यासारखे बाह्य घटकही कारणीभूत असू शकतात.
बायपोलार आजाराला सामोरे जाण्यासाठी टिप्स
१. जागरूकता वाढवा: स्वतःच्या आजाराविषयी माहिती मिळवा.
२. कौटुंबिक पाठिंबा: कुटुंबातील व्यक्तींनी समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
३. स्वत:ची काळजी घ्या: जीवनशैलीत तणावमुक्त पद्धतींचा अवलंब करा.
४. तज्ञांचा सल्ला घ्या: वेळोवेळी मानसोपचार तज्ज्ञांच्या भेटी आवश्यक आहेत.
बायपोलार डिसऑर्डर हा जरी दीर्घकालीन विकार असला तरी तो योग्य उपचारांद्वारे नियंत्रणात ठेवता येतो. रुग्णाला समजून घेणे, योग्य पाठिंबा देणे आणि उपचार पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे. मानसिक आजाराबद्दलची जागरूकता आणि सकारात्मक दृष्टिकोन रुग्णाला आयुष्य सुधारण्यास निश्चित मदत करतो.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
क्लिक करा 
परिपूर्ण लेख. वाचून आनंद झालाय.