प्रेग्नेंसी हा प्रत्येक स्त्रीच्या आयुष्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा असतो. हा काळ शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक बदलांनी भरलेला असतो. यावेळी स्त्रीला आनंद, उत्साह, काळजी, आणि कधी कधी मानसिक तणावदेखील अनुभवावा लागतो. प्रेग्नेंसी दरम्यान किंवा नंतर काही स्त्रियांना मानसिक समस्या किंवा आजार होण्याची शक्यता असते. या लेखामध्ये प्रेग्नेंसीशी संबंधित मानसिक समस्यांबाबत सविस्तर माहिती घेतली आहे.
प्रेग्नेंसीशी संबंधित मानसिक आरोग्याचे महत्त्व
स्त्रीच्या शारीरिक आरोग्यासोबतच तिच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. गर्भावस्थेत हार्मोन्समधील बदल, सामाजिक अपेक्षा, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या आणि प्रसूतीनंतरच्या नव्या भूमिका स्त्रीच्या मनावर परिणाम करू शकतात. त्यामुळे याकाळात तिला मानसिक आरोग्याच्या समस्या उद्भवण्याची शक्यता असते.
प्रेग्नेंसी दरम्यान होणाऱ्या मानसिक समस्या
१. प्रेग्नेंसी अँक्झायटी (गर्भधारणेदरम्यान तणाव)
गर्भधारणेदरम्यान स्त्रीला बाळाच्या आरोग्याची, प्रसूतीच्या प्रक्रियेची आणि स्वतःच्या क्षमता याबाबत चिंता वाटू शकते. ती सतत नकारात्मक विचारांमध्ये गुंतून राहिल्यास तणावाचा तीव्र स्तर अनुभवू शकते.
२. डिप्रेशन (नैराश्य)
प्रेग्नेंसी दरम्यान डिप्रेशन अनुभवणाऱ्या स्त्रियांची संख्या लक्षणीय आहे. मूड स्विंग्स, उदासीनता, आत्मविश्वास कमी होणे, आणि आत्महानीच्या भावना या डिप्रेशनच्या लक्षणांमध्ये मोडतात.
३. ऑब्सेसिव्ह कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर (OCD)
काही गर्भवती स्त्रियांना सतत नको असलेले विचार येतात किंवा काही गोष्टी वारंवार करण्याची गरज वाटते. उदा., बाळासाठी सुरक्षितता तपासणे किंवा स्वच्छतेविषयीची अतिवास्तविक चिंता.
४. पोस्ट-ट्रॉमॅटिक स्ट्रेस डिसऑर्डर (PTSD)
ज्या स्त्रियांनी यापूर्वी गर्भपात, जटिल प्रसूती किंवा इतर त्रासदायक घटना अनुभवल्या आहेत, त्यांना प्रेग्नेंसी दरम्यान PTSD होण्याचा धोका जास्त असतो.
प्रसूतीनंतर होणाऱ्या मानसिक समस्या
१. पोस्टपार्टम ब्लूज
प्रसूतीनंतर 70-80% स्त्रियांना सौम्य स्वरूपाचे नैराश्य जाणवते. याला पोस्टपार्टम ब्लूज असे म्हणतात. यामध्ये रडू येणे, चिडचिड, थकवा, आणि चिंता होणे यांचा समावेश होतो. ही स्थिती काही दिवसांतच सुधारते.
२. पोस्टपार्टम डिप्रेशन (PPD)
पोस्टपार्टम डिप्रेशन हे पोस्टपार्टम ब्लूजपेक्षा अधिक गंभीर स्वरूपाचे असते. ही समस्या अनेक महिने टिकू शकते. PPD असलेल्या स्त्रियांना मुलाकडे लक्ष देणे कठीण जाते, त्या सतत उदास राहतात आणि कधी कधी त्यांना आत्महत्येच्या भावना देखील येतात.
३. पोस्टपार्टम सायकोसिस
ही एक गंभीर मानसिक समस्या आहे जी प्रसूतीनंतर कमी टक्केवारीत आढळते (0.1-0.2%). पोस्टपार्टम सायकोसिसमध्ये स्त्रियांना भ्रम (delusions), भास (hallucinations), आणि आक्रमक वर्तन होऊ शकते. यामुळे बाळाच्या किंवा स्वतःच्या आरोग्यास धोका निर्माण होऊ शकतो.
मानसिक समस्यांची कारणे
१. हार्मोनल बदल
प्रेग्नेंसी आणि प्रसूतीनंतर एस्ट्रोजन आणि प्रोजेस्टेरॉन या हार्मोन्सच्या पातळीत मोठे बदल होतात. हे बदल मानसिक संतुलन बिघडवण्यास कारणीभूत ठरू शकतात.
२. शारीरिक थकवा
प्रेग्नेंसीदरम्यान आणि नंतर सतत थकवा, झोपेच्या कमतरतेमुळे मानसिक ताण वाढतो.
३. भावनिक आणि सामाजिक दबाव
गर्भधारणेदरम्यान आणि नंतर घरातील जबाबदाऱ्या, आर्थिक अडचणी, आणि समाजाच्या अपेक्षा यामुळे स्त्रीवर भावनिक दडपण येते.
४. पारिवारिक आणि वैवाहिक संबंध
तणावपूर्ण वैवाहिक नातेसंबंध, जोडीदाराची साथ न मिळणे, किंवा कौटुंबिक पाठिंबा नसल्यास मानसिक समस्या उद्भवू शकतात.
मानसिक समस्यांचा परिणाम
जर या समस्या वेळीच ओळखल्या नाहीत किंवा त्यावर उपचार घेतले नाहीत, तर त्याचे दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतात.
१. आई-बाळाच्या नात्यावर परिणाम: आईचे मानसिक आरोग्य बाळाच्या भावनिक आणि शारीरिक विकासावर परिणाम करते.
२. लग्नाच्या नात्यावर परिणाम: जोडीदाराच्या सहवासातील तणावामुळे वैवाहिक नातेसंबंध बिघडू शकतात.
३. स्वतःच्या आरोग्यावर परिणाम: मानसिक समस्यांचे परिणाम शरीरावरही होऊन इतर आरोग्याच्या तक्रारी वाढू शकतात.
उपाय आणि उपचार
१. समुपदेशन आणि थेरपी
मानसिक समस्यांवर समुपदेशन किंवा सायकोथेरपी प्रभावी ठरू शकते. काउन्सेलर किंवा सायकॉलॉजिस्टच्या मदतीने विचार आणि भावनांवर काम केले जाते.
२. औषधोपचार
गंभीर मानसिक आजारांमध्ये मानसोपचार तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने औषधे दिली जाऊ शकतात. गर्भवती आणि स्तनपान करणाऱ्या स्त्रियांसाठी विशिष्ट औषधे सुरक्षित असतात.
३. योग आणि ध्यान
मनःशांतीसाठी योगासने आणि ध्यान उपयोगी पडतात. यामुळे तणाव कमी होतो आणि आत्मविश्वास वाढतो.
४. कौटुंबिक पाठिंबा
घरातील सदस्यांनी गर्भवती स्त्रीच्या भावनांचा आदर करावा आणि तिला सकारात्मक वातावरण द्यावे. जोडीदाराने विशेषतः तिला समजून घ्यावे.
५. स्वतःची काळजी घेणे
प्रेग्नेंसी दरम्यान आणि नंतर स्त्रियांनी स्वतःसाठी वेळ काढणे, आरोग्यदायी आहार घेणे, पुरेशी झोप घेणे आणि आवडत्या गोष्टींमध्ये वेळ घालवणे महत्त्वाचे आहे.
प्रेग्नेंसी दरम्यान आणि नंतरच्या काळात स्त्रियांसाठी मानसिक आरोग्याच्या समस्या सामान्य आहेत. मात्र, त्याकडे दुर्लक्ष केल्यास गंभीर परिणाम होऊ शकतात. वेळेवर योग्य उपचार आणि सपोर्ट सिस्टीम उपलब्ध झाल्यास या समस्यांवर नियंत्रण मिळवता येते. कुटुंब, वैद्यकीय तज्ज्ञ, आणि समाजाने एकत्र येऊन याकाळात स्त्रीला मानसिक दृष्टिकोनातून सक्षम करण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. तिच्या आरोग्याला प्राधान्य देणे ही प्रत्येकाची जबाबदारी आहे.
स्त्रियांच्या मानसिक आरोग्याला योग्य वेळी ओळखून मदत मिळाल्यास, त्या एक सुदृढ, समाधानी आई आणि व्यक्ती म्हणून आपले जीवन जगू शकतात.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.