आपल्याला अनेकदा वाटतं की आपल्या भोवतीचे लोक आनंदी, यशस्वी, आणि समाधानी आहेत, पण आपण मात्र काहीतरी कमी असल्याची किंवा चुकीच्या ठिकाणी असल्याची भावना अनुभवतो. या विचारातून उद्भवणारी अस्वस्थता आपलं मानसिक स्वास्थ्य बिघडवू शकते. अशा स्थितीत आपण “का माझ्याबाबत असं होतंय?” असा प्रश्न विचारतो. या भावना आणि विचारांचा मानसशास्त्रीय आधार शोधणे महत्त्वाचे आहे.
१. सामाजिक तुलना (Social Comparison)
मनुष्यप्रकृती ही स्वतःची इतरांशी तुलना करण्याकडे कल घेते. ही तुलना दोन प्रकारची असते:
१. वरच्या स्तरावर तुलना (Upward Comparison): आपण आपल्यापेक्षा अधिक यशस्वी, सुंदर, किंवा संपन्न लोकांसोबत स्वतःची तुलना करतो. उदाहरणार्थ, सोशल मीडियावर परिपूर्ण दिसणाऱ्या फोटोंमुळे आपल्याला वाटतं की इतर लोकांचा जीवन अधिक चांगलं आहे.
२. खालच्या स्तरावर तुलना (Downward Comparison): जेव्हा आपण स्वतःपेक्षा कमी यशस्वी लोकांशी तुलना करतो, तेव्हा कधीकधी समाधान वाटतं, परंतु याचा परिणाम दीर्घकाळ टिकणारा नसतो.
२. सोशल मीडियाचा प्रभाव
आजच्या डिजिटल युगात सोशल मीडियावर आपण सतत “परिपूर्ण” जीवनशैली पाहतो. मित्र-मैत्रिणींचे प्रवास, पार्टी, नवी घरं, किंवा करिअरमधील यश पाहून आपल्याला वाटतं की आपल्या आयुष्यात काहीतरी कमी आहे. मात्र, मानसशास्त्रज्ञ सांगतात की सोशल मीडियावरील बहुतेक गोष्टी “फिल्टर केलेल्या” असतात.
‘फसव्या परिपूर्णतेचा प्रभाव’ (Illusion of Perfection): लोक त्यांच्या जीवनाचा सर्वोत्तम भागच पोस्ट करतात, त्यामुळे वास्तव कधीच दिसत नाही.
यामुळे सतत स्वतःची तुलना होऊन आत्मविश्वास कमी होतो.
३. अपूर्ण अपेक्षा आणि परफेक्शनिझम
आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी आपण अनेकदा खूप मोठ्या अपेक्षा ठेवतो. परंतु, त्या पूर्ण न झाल्यास, आपण स्वतःला दोष देतो.
परफेक्शनिझम: “माझं काम परिपूर्ण झालं पाहिजे” किंवा “सगळं माझ्या मनासारखं झालं पाहिजे” अशा विचारांमुळे आपल्याला अपयशाची जाणीव होते.
हे अपूर्णतेचं भान आपल्याला “सर्वांचं छान सुरू आहे” असं वाटायला लावतं.
४. मानसिकता (Mindset) आणि स्वतःबद्दलची धारणा
आपली मानसिकता आणि आपण स्वतःला कसं पाहतो याचा आपल्यावर मोठा परिणाम होतो. काही वेळा नकारात्मक विचारांची सवय लागते, जसे:
“माझं काहीच चांगलं होत नाही.”
“मी कधीच यशस्वी होऊ शकत नाही.”
ही धारणा आपल्या विचारांवर नियंत्रण ठेवते आणि आपल्याला इतरांच्या यशाने अस्वस्थ करते.
५. इतरांचे बाह्य जीवन आणि आपले अंतर्गत विचार
इतर लोकांच्या बाह्य यशावरून आपण त्यांचं जीवन परिपूर्ण आहे असा निष्कर्ष काढतो, पण त्यांच्या आयुष्यातील संघर्ष आपल्याला दिसत नाही. मानसशास्त्रज्ञ याला “Spotlight Effect” म्हणतात. आपण इतरांच्या जीवनात जे काही चांगलं दिसतं तेच लक्षात घेतो, पण स्वतःच्या त्रुटींवर जास्त लक्ष केंद्रित करतो.
६. न्यूरोसायन्स: डोपामीनचा खेळ
आपल्या मेंदूमध्ये डोपामीन नावाचं रसायन आनंदाची भावना निर्माण करतं. सोशल मीडियावर किंवा इतर लोकांच्या यशाच्या गोष्टी पाहिल्यावर आपला मेंदू त्या यशाशी स्वतःला जोडतो, पण जेव्हा आपण स्वतःच्या वास्तवाकडे पाहतो तेव्हा डोपामीनची पातळी कमी होते.
या सततच्या चढ-उतारांमुळे अस्वस्थता वाढते.
यामुळे आपण सतत इतरांच्या यशाकडे पाहत स्वतःच्या अपयशाची भावना वाढवतो.
७. “सर्वांचं छान आहे” या भावनेमागील गैरसमज
खरं तर प्रत्येकाच्या आयुष्यात काही ना काही संघर्ष असतो, पण आपण तो उघडपणे पाहत नाही.
समस्या झाकण्याची वृत्ती: लोक त्यांच्या समस्या, दुःख, किंवा अडचणी उघडपणे व्यक्त करत नाहीत.
आवरणामागचं सत्य: आपण ज्या लोकांना यशस्वी मानतो त्यांनाही त्यांचं आव्हानात्मक वास्तव असेल.
८. “माझंच बिघडलंय” यावर उपाय
या नकारात्मक भावनांवर काम करण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ काही सोप्या उपाय सुचवतात:
१. स्वतःवर लक्ष केंद्रित करा: इतरांशी तुलना करणं थांबवा. त्याऐवजी स्वतःची प्रगती तपासा.
२. कृतज्ञतेची भावना जोपासा: आपल्याकडे जे काही आहे त्यासाठी आभार व्यक्त करा. हे नकारात्मक विचारांना कमी करतं.
३. सोशल मीडिया वापर मर्यादित करा: दिवसातून ठराविक वेळेसाठीच सोशल मीडियाचा वापर करा.
४. स्वतःच्या यशाचा उत्सव साजरा करा: लहानसहान गोष्टींमध्येही आनंद शोधा.
५. नकारात्मक विचार आव्हान करा: “माझं काहीच चांगलं होत नाही” अशा विचारांना पुरावे मागा आणि त्यावर सकारात्मक दृष्टीकोन जोडा.
६. मेडिटेशन आणि ताण व्यवस्थापन: ध्यान, योग किंवा श्वसन तंत्र वापरून तणाव कमी करा.
९. मानसोपचारांची मदत घ्या
जर ही भावना दीर्घकाळ टिकून राहिली, तर मानसोपचार किंवा काउन्सेलिंगचा आधार घ्या. त्यातून नकारात्मक विचारांची साखळी तोडता येते आणि आपल्याला नवी दृष्टी मिळते.
१०. जीवनाचा खरा अर्थ शोधा
आपल्या आयुष्याचा उद्देश शोधण्याचा प्रयत्न करा. यश म्हणजे फक्त पैसा किंवा प्रसिद्धी नाही. आपल्याला आनंद मिळवून देणाऱ्या गोष्टी ओळखा, जसे की आवडती कामं, कुटुंबासोबतचा वेळ, किंवा नवीन कौशल्यं शिकणं.
“सर्वांचं छान सुरू आहे आणि माझंच फक्त काहीतरी बिघडलंय” ही भावना पूर्णतः सामान्य आहे. मात्र, यामागचं मानसशास्त्रीय कारण समजून घेतलं आणि योग्य उपाय केले, तर आपल्याला हा नकारात्मक विचार नियंत्रित करता येतो. आपण आपलं स्वतःचं प्रवास लक्षात घेतल्यास आणि प्रत्येक दिवसाला सकारात्मकतेने सामोरं गेल्यास, आयुष्य अधिक समाधानकारक होऊ शकतं.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.