आपल्याला कधी कधी वाटतं की डिप्रेशन म्हणजे बाहेरून येणारी समस्या आहे; आयुष्यात घडणाऱ्या कठीण प्रसंगांमुळे किंवा बाहेरच्या जगातल्या अडचणींमुळे ते होतं. पण मानसशास्त्रीय संशोधन सांगतं की अनेक वेळा डिप्रेशनची कारणं आपल्या आत असतात. आपली विचारसरणी, सवयी, आणि भावना हाताळण्याचे मार्ग हे देखील डिप्रेशन ओढवून घेण्यात मोठी भूमिका बजावतात.
डिप्रेशन म्हणजे काय?
डिप्रेशन म्हणजे फक्त दुःख किंवा उदासीनता नाही. ते एक मानसिक आजार आहे ज्यामध्ये व्यक्तीला सतत नकारात्मक विचार येतात, ऊर्जा कमी होते, स्वभावात चिडचिड किंवा शून्यता जाणवते, आणि जीवनाविषयी उत्साह हरवतो. काही वेळा यामध्ये झोपेच्या सवयींमध्ये बदल, वजन कमी-जास्त होणं, आणि स्वतःला दोष देण्याची प्रवृत्तीही दिसून येते.
आपण स्वतःच डिप्रेशन कसे ओढवून घेतो?
आता आपण मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहू की डिप्रेशनच्या निर्मितीत आपली स्वतःची भूमिका कशी असते:
१. नकारात्मक विचारांचा सापळा
आपल्या मेंदूला सतत नकारात्मक विचारांची सवय झाली तर ती सवय हळूहळू डिप्रेशनला आमंत्रण देते. उदाहरणार्थ, “मी कधीच यशस्वी होणार नाही,” किंवा “माझं आयुष्य अर्थहीन आहे,” असे विचार सतत डोक्यात असणं डिप्रेशनसाठी पोषक वातावरण तयार करतात. कॉग्निटिव्ह बिहेविअरल थेरपी (CBT) या उपचारपद्धतीत यावर विशेष भर दिला जातो की आपले विचार आपल्यावर कसा परिणाम करतात.
२. परिपूर्णतेचा अतिरेक
“परफेक्ट” असण्याचा अट्टहास ठेवणाऱ्या लोकांमध्ये डिप्रेशनचा धोका अधिक असतो. आपण स्वतःकडून जास्त अपेक्षा ठेवतो, आणि त्या पूर्ण न झाल्यास स्वतःला दोष देतो. अशा प्रकारचा परिपूर्णतेचा अतिरेक आपल्याला सतत अपयशी वाटण्याची भावना देतो.
३. तुलना करण्याची सवय
आपण आपल्या आयुष्याची तुलना इतरांच्या आयुष्याशी करतो. सोशल मीडियावर लोकांचे सुखी आयुष्य पाहून आपल्याला आपलं आयुष्य कमी दर्जाचं वाटू लागतं. मानसशास्त्रीय संशोधनाने हे सिद्ध केलं आहे की सतत इतरांशी तुलना करणं आत्मविश्वासाला कमी करतं आणि हळूहळू डिप्रेशनला वाट मोकळी करून देतं.
४. भावनांचा दमन
भावना दडपून ठेवणं ही एक मोठी समस्या आहे. “मी रडू शकत नाही,” किंवा “दुःख व्यक्त करणं म्हणजे कमकुवतपणा” अशा समजुतीमुळे आपण आपलं दुःख व्यक्त करत नाही. भावनांचा दमन हळूहळू मेंदूवर ताण निर्माण करतो, ज्यामुळे मानसिक आरोग्य बिघडतं.
५. अति चिंताग्रस्त वृत्ती
काही लोक प्रत्येक गोष्टीबद्दल अति विचार करतात. “काय होईल?” किंवा “कशामुळे चूक होईल?” या प्रश्नांचा सतत विचार करणं हा मेंदूवर अनावश्यक ताण टाकतो. मानसशास्त्रात याला “रुमिनेशन” म्हणतात. हे रुमिनेशन डिप्रेशनला कारणीभूत ठरू शकतं.
६. नातेसंबंधांतील तणाव
काही वेळा आपली अपेक्षा इतकी मोठी असते की नातेसंबंधांमध्ये तणाव निर्माण होतो. एखाद्या व्यक्तीवर अवास्तव अवलंबून राहणं किंवा सतत त्यांच्या वागण्यावर टीका करणं, यामुळे नातेसंबंध बिघडतात, आणि त्याचा परिणाम आपल्या मानसिक आरोग्यावर होतो.
संशोधन काय सांगतं?
“निगेटिव्ह थॉट पॅटर्न्स अँड डिप्रेशन” या विषयावर झालेल्या संशोधनातून असं दिसून आलं की नकारात्मक विचारांची सवय असणाऱ्या लोकांमध्ये डिप्रेशन होण्याची शक्यता जास्त असते. मार्टिन सेलिगमन यांनी विकसित केलेल्या “लर्नड हेल्पलेसनेस” या संकल्पनेनुसार, जर एखादी व्यक्ती सतत स्वतःला असहाय्य आणि परिस्थिती नियंत्रणाबाहेर असल्याचं मानत असेल, तर ती व्यक्ती डिप्रेशनच्या गर्तेत सापडते.
स्वतःला डिप्रेशनपासून कसं वाचवावं?
१. सकारात्मक विचारांची सवय लावा
सतत स्वतःला सकारात्मक विचार करण्यासाठी प्रोत्साहित करा. “मी प्रयत्न करतोय, आणि हे खूप महत्वाचं आहे,” असे विचार मनात आणा. मनाच्या या पुनःप्रशिक्षणाला वेळ लागतो, पण ते डिप्रेशनपासून वाचवण्याचं प्रभावी साधन आहे.
२. परिपूर्णतेच्या अतिरेकापासून सावध राहा
सर्व गोष्टी परिपूर्ण व्हाव्यात हा आग्रह सोडा. यशस्वी होणं महत्त्वाचं आहे, पण अपयशाचाही स्वीकार करा.
३. तुलना करणे थांबवा
इतरांच्या आयुष्याकडे पाहून स्वतःचं मूल्यमापन करणं थांबवा. प्रत्येकाची परिस्थिती वेगळी असते, त्यामुळे तुलना करणे निरर्थक आहे.
४. भावनांना वाचा फोडा
भावना व्यक्त करणं म्हणजे कमकुवतपणा नव्हे. रडणं, दुःख व्यक्त करणं किंवा जवळच्या व्यक्तींशी संवाद साधणं, यामुळे मन हलकं होतं.
५. चिंताग्रस्त विचार थांबवा
ज्या गोष्टींवर तुमचं नियंत्रण नाही त्या गोष्टींचा सतत विचार करणं टाळा. वर्तमानात राहण्याचा प्रयत्न करा.
६. नातेसंबंध सुधारण्यासाठी प्रयत्न करा
नातेसंबंधांमध्ये संवाद आणि विश्वास याला प्राधान्य द्या. इतरांवर अवास्तव अपेक्षा ठेवणं टाळा.
डिप्रेशन हा एक गंभीर मानसिक आजार असला तरी त्याला आपल्या विचारसरणीतून, सवयींतून, आणि नातेसंबंधांतून नियंत्रित करता येतं. आपण स्वतःच डिप्रेशन ओढवून घेतो का, याचा विचार केल्यास आपल्या वागण्यात बदल करता येऊ शकतो. सकारात्मक विचार, भावनांची अभिव्यक्ती, आणि योग्य सवयी यामुळे डिप्रेशन टाळता येऊ शकतं. त्यामुळे आता स्वतःला प्रश्न विचारा: “मी माझं मानसिक आरोग्य कसं सुधारू शकतो?”
यातील काही मुद्दे अंगीकारल्यास तुमच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडेल. तुमचं मानसिक आरोग्य तुमच्या हातात आहे!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.