आपल्या समाजात “तुझ्या मनातलं बोल, सगळं ठीक होईल” हे वाक्य फार प्रचलित आहे. व्यक्त होणे, आपले विचार आणि भावना इतरांसमोर मांडणे, हे मानसिक आरोग्यासाठी आवश्यक मानले जाते. मात्र, सगळ्या समस्यांना बोलणेच उपाय ठरते असे नाही. काही प्रसंगी बोलण्यापेक्षा शांत राहणे आणि स्वतःच्या आत डोकावून पाहणे हा अधिक प्रभावी उपाय असतो.
व्यक्त होण्याची प्रक्रिया
मानसशास्त्रानुसार, व्यक्त होणे ही नैसर्गिक आणि मनाला हलकं वाटण्यासाठीची एक पद्धत आहे. जेव्हा आपण आपल्या भावनांबद्दल बोलतो, तेव्हा त्या भावनांचे ओझे हलके होते. Sigmund Freud यांच्या मनोविश्लेषण सिद्धांतानुसार, व्यक्त होण्याची ही प्रक्रिया “कॅथार्सिस” (Catharsis) म्हणून ओळखली जाते. ही प्रक्रिया मनात साचलेल्या ताण-तणावाला बाहेर काढण्यासाठी मदत करते.
मात्र, सगळ्याच समस्या बोलून व्यक्त करणे शक्य नसते. काही प्रसंगी, आपल्याला नेमके काय वाटते हे शब्दांमध्ये मांडणे कठीण होऊ शकते. किंवा, जेव्हा आपले विचार आणि भावना योग्य रीतीने समजून घेतल्या जात नाहीत, तेव्हा बोलूनही समाधान मिळत नाही.
बोलण्याच्या मर्यादा
सगळेच प्रश्न बोलून सुटत नाहीत याची अनेक कारणे आहेत.
१. भावनांची गुंतागुंत: काही भावना इतक्या गुंतागुंतीच्या असतात की त्या शब्दांत मांडणे कठीण जाते. उदा., दु:ख, राग, भीती आणि गोंधळ यांचा एकत्रित अनुभव.
२. समोरच्याचा प्रतिसाद: व्यक्त होताना आपण समोरच्याचा प्रतिसाद अपेक्षीत असतो. पण जर तो अपेक्षेप्रमाणे नसेल, तर व्यक्त झाल्यानंतरही निराशा वाटू शकते.
३. समस्या विशिष्ट स्वरूपाच्या असणे: काही समस्या अशा स्वरूपाच्या असतात की त्या फक्त वेळ आणि introspection (स्वत:च्या अंतरंगात डोकावणे) याचाद्वारेच सुटू शकतात.
४. गुप्तता आणि असुरक्षितता: काही वेळा समस्या अशा असतात की त्याबद्दल बोलल्याने आपल्याला असुरक्षित वाटू शकते किंवा समाजाच्या टीकेला सामोरे जावे लागेल.
शांततेचे महत्त्व
शांतता म्हणजे फक्त शब्दांचा अभाव नव्हे, तर ती एक अशी अवस्था आहे जिथे मन स्वतःला ऐकते. शांततेच्या या प्रक्रियेत मनाला स्वतःच्या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याची संधी मिळते. मानसशास्त्रात याला “Introspection” म्हणतात. ही एक अशी पद्धत आहे जिथे आपण स्वतःला विचारतो, “माझ्या भावना का आहेत?”, “माझ्या समस्या कशा सोडवता येतील?”
शांततेमुळे मिळणारे फायदे
१. स्वतःला समजून घेणे: जेव्हा आपण स्वतःशी संवाद साधतो, तेव्हा आपले विचार, भावना, आणि समस्यांचे मूळ शोधण्याची संधी मिळते.
२. तणाव कमी होणे: शांततेत राहिल्याने तणाव कमी होतो आणि मन अधिक सकारात्मक विचार करू लागते.
३. सर्जनशीलता वाढते: शांततेमुळे नवीन दृष्टीकोन मिळतो, ज्यामुळे समस्या सोडवण्यासाठी वेगवेगळ्या उपाययोजना सुचतात.
४. स्वावलंबन वाढते: प्रत्येक गोष्टीसाठी इतरांवर अवलंबून न राहता, आपण आपले प्रश्न स्वतः सोडवायला शिकतो.
संशोधनाचा दृष्टिकोन
शांततेच्या महत्त्वावर अनेक मानसशास्त्रीय संशोधन झाले आहेत. Harvard Medical School च्या २०१८ च्या अभ्यासानुसार, ध्यान आणि शांततेत घालवलेला वेळ मानसिक ताण कमी करण्यासाठी प्रभावी ठरतो. तसेच, Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) तंत्राचा वापर करून शांतता साधल्याने, चिंता आणि नैराश्य या समस्या कमी होतात.
एकत्रित संशोधन हे सिद्ध करते की काही समस्यांवर बोलणे हा प्रभावी उपाय असतो, तर काही समस्यांसाठी शांतता आवश्यक असते. उदाहरणार्थ, ज्या व्यक्तींना दीर्घकाळ नैराश्याचा अनुभव येतो, त्यांना शांततेच्या प्रक्रियेद्वारे स्वतःचा आत्मसाक्षात्कार अधिक सहज होतो.
शांतता साधण्यासाठी उपाय
१. ध्यान (Meditation): ध्यान ही शांततेची सर्वोत्तम प्रक्रिया आहे. यामुळे मन स्थिर होते आणि विचारांचा गोंधळ कमी होतो.
२. लेखन: आपल्या भावना डायरीत लिहून ठेवणे हा शांतता साधण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे.
३. निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवणे: निसर्गाच्या शांततेत मन अधिक सुसंवादी होते.
४. संगीत: हलक्या संगीताचा आनंद घेतल्याने मन अधिक शांत होते.
५. स्वतःशी प्रामाणिक राहणे: स्वतःच्या भावनांना नाकारणे किंवा दाबून टाकणे हा ताण वाढवतो. म्हणून, त्या स्वीकारणे महत्त्वाचे आहे.
शांततेचा समतोल
शांतता आणि संवाद यांचा समतोल साधणे गरजेचे आहे. जिथे संवाद आवश्यक आहे, तिथे व्यक्त होणे महत्त्वाचे आहे; आणि जिथे शांतता गरजेची आहे, तिथे शब्दांऐवजी introspection वर भर द्यावा.
सगळे प्रश्न बोलून सुटत नाहीत, हे सत्य आहे. काही प्रश्नांना उत्तरं शब्दांपेक्षा शांततेत सापडतात. मात्र, शांतता आणि संवाद यांचा योग्य समतोल साधला, तर मानसिक आरोग्य अधिक सुदृढ होते. त्यामुळे पुढील वेळी, कोणत्याही समस्येचा सामना करताना “माझ्या मनाला नेमके काय हवे आहे?” हा प्रश्न स्वतःला विचारा. कदाचित, त्या प्रश्नाचे उत्तर शांततेत दडलेले असेल.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.