आपल्या आयुष्यात अनेक प्रसंगी असे वाटते की नकारात्मक विचारांचा चक्रव्यूह आपण टाळू शकत नाही. एक विचार डोक्यात येतो, त्यातून दुसरा, आणि अशा रीतीने नकारात्मक विचारांची मालिका सुरू राहते. हे विचार थांबवणे केवळ कठीणच नाही तर कधी कधी अशक्य वाटते. परंतु या विचारांवर नियंत्रण मिळवणे शक्य आहे. मनाच्या आरोग्यासाठी हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या लेखात आपण नकारात्मक विचार का होतात, त्यांचा मानसिक आरोग्यावर होणारा परिणाम आणि त्यावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी उपयोगी ठरणाऱ्या तंत्रांबद्दल माहिती घेणार आहोत.
नकारात्मक विचार का होतात?
१. तणाव आणि चिंता
तणावपूर्ण परिस्थितीमुळे मन सतत चिंताग्रस्त राहते. या स्थितीत नकारात्मक विचारांना अधिक खतपाणी मिळते.
२. गेल्या घटना आणि त्याचा प्रभाव
भूतकाळातील अनुभव आणि अपयश मनात घर करून बसतात. त्यातून स्वत:बद्दल नकारात्मक धारणा तयार होतात.
३. आत्मविश्वासाचा अभाव
आपण काही करू शकणार नाही, आपल्याकडून चुका होतील, अशा विचारांमुळे नकारात्मकता वाढते.
४. परिपूर्णतेचा आग्रह
आपल्या जीवनातील प्रत्येक गोष्ट परिपूर्ण असावी, हा आग्रह नेहमीच पूर्ण होतो असे नाही. यामुळे नकारात्मक विचारांना चालना मिळते.
नकारात्मक विचारांचे मानसिक आरोग्यावर परिणाम
नकारात्मक विचार थांबत नसल्यामुळे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर अनेक परिणाम होतात:
१. आत्मविश्वास घटतो
नकारात्मक विचार सतत सुरू राहिल्यास आपण आपल्याला कमी लेखतो. आपल्यात काही क्षमता नाही, असे वाटत राहते.
२. डिप्रेशन किंवा नैराश्य येते
मनातील नकारात्मकतेमुळे आपण नैराश्याच्या गर्तेत अडकतो. या परिस्थितीतून बाहेर पडणे कठीण होते.
३. शारीरिक आजार
सततच्या तणावामुळे शरीरातील हार्मोन्स बिघडतात. झोपेचे विकार, रक्तदाब, हृदयविकार यासारखे आजार होण्याची शक्यता वाढते.
४. नातेसंबंधांवर परिणाम
नकारात्मक विचारांमुळे आपण दुसऱ्यांशी चुकीच्या पद्धतीने वागतो, ज्यामुळे नातेसंबंध बिघडतात.
नकारात्मक विचारांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी उपाय
१. स्वतःला समजून घ्या
तुमचे विचार कसे आहेत, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. नकारात्मक विचार येतात तेव्हा स्वतःला विचारा, “हे विचार का येत आहेत? यामागचे कारण काय आहे?”
२. थांबण्याचा सराव करा
जेव्हा नकारात्मक विचार सुरू होतात, तेव्हा त्यावर लक्ष केंद्रित न करता थांबण्याचा प्रयत्न करा. उदाहरणार्थ, स्वतःला सांगा, “आता थांब, याचा उपयोग नाही.”
३. ध्यान आणि श्वसन तंत्र
ध्यान (मेडिटेशन) आणि श्वसन तंत्र आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी आणि मन शांत करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. ध्यानाच्या वेळी मन सकारात्मक विचारांकडे वळवले जाते.
४. विचारांचे पुनर्मूल्यांकन करा
जेव्हा तुम्हाला वाटते की एखादा विचार खूप नकारात्मक आहे, तेव्हा त्याचा विरोधी विचार करा. उदाहरणार्थ, “माझ्याकडून नेहमी चुका होतात,” याऐवजी, “प्रत्येक जण चुका करतो, पण त्यातून शिकतो,” असे विचार करा.
५. जोडलेले सकारात्मकता तत्व (Positivity Anchors)
तुमच्या आयुष्यातील सुखद क्षणांचे स्मरण करा. एखादी आवडती गाणी ऐका, चित्र बघा, किंवा तुमच्यासाठी प्रेरणादायक असणारी गोष्ट करा.
६. शारीरिक हालचाल करा
व्यायाम किंवा चालण्याचा सराव नकारात्मक विचार कमी करण्यात उपयुक्त ठरतो. शारीरिक हालचालीमुळे मेंदूमध्ये एंडॉर्फिन नावाचे ‘हॅपी हार्मोन्स’ स्रवतात.
७. आपल्या यशाचा विचार करा
तुमचं लक्ष तुम्ही काय साध्य केलंय याकडे वळवा. तुम्हाला अभिमान वाटेल अशा गोष्टींची यादी तयार करा.
८. जडणघडणीसाठी सकारात्मक लोकांसोबत रहा
तुमच्या आजूबाजूला नेहमी सकारात्मक आणि प्रेरणादायक लोक ठेवा. अशा लोकांचा प्रभाव तुमच्यावर चांगला पडतो.
९. लेखन करा
तुमच्या मनातले विचार लिहून काढा. जेव्हा तुम्ही तुमचे विचार कागदावर मांडता, तेव्हा त्यातून नकारात्मकतेचा भार कमी होतो.
१०. प्रोफेशनल मदत घ्या
जर नकारात्मक विचार खूपच त्रास देत असतील, तर मनोवैज्ञानिक किंवा समुपदेशकाचा सल्ला घ्या. योग्य उपचार घेतल्यास परिस्थितीत मोठा बदल होतो.
दीर्घकालीन परिणामासाठी जीवनशैलीतील बदल
१. सकारात्मक सवयी लावा
नियमित व्यायाम, योग्य आहार, पुरेशी झोप यामुळे मानसिक आरोग्य चांगले राहते.
२. दैनिक दिनक्रम तयार करा
व्यवस्थित दिनक्रमामुळे मन स्थिर राहते आणि नकारात्मक विचारांना कमी वाव मिळतो.
३. स्वतःसाठी वेळ काढा
तुमच्या आवडत्या गोष्टींसाठी वेळ द्या. एखादा छंद जोपासा किंवा तुमच्या आवडीच्या गोष्टी करा.
४. माफ करण्याची सवय लावा
दुसऱ्यांना आणि स्वतःला माफ करणे म्हणजे नकारात्मकतेचा भार हलका करणे.
नकारात्मक विचार थांबवणे सोपे नाही, पण अशक्यही नाही. आपल्या विचारांची दिशा बदलणे आणि त्यावर काम करणे आपल्याच हातात आहे. मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी आणि अधिक सकारात्मक जीवन जगण्यासाठी योग्य तंत्रांचा अवलंब करणे महत्त्वाचे आहे. मनोबल वाढवणारे उपाय हळूहळू रोजच्या जीवनाचा भाग बनवा. लक्षात ठेवा, मनाला योग्य दिशा दिल्यास नकारात्मकतेवर विजय मिळवता येतो.
तुमच्या जीवनातील सकारात्मकतेचा प्रवास आजपासून सुरू करा!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.