सध्याच्या डिजिटल युगात इंटरनेट आणि ऑनलाईन माध्यमांनी आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. सोशल मीडिया, ई-कॉमर्स, ऑनलाईन शिक्षण, गेमिंग, आणि मनोरंजनाच्या विविध साधनांमुळे आपल्या आयुष्यात अनेक सकारात्मक बदल झाले आहेत. मात्र, याच ऑनलाईन विश्वामुळे मानसिक आरोग्यावर होणारे परिणामदेखील गांभीर्याने विचारात घेण्याची गरज निर्माण झाली आहे.
ऑनलाईन विश्वातील आकर्षण आणि त्याचा मानसिक आरोग्यावर परिणाम
इंटरनेटचा सतत वापर लोकांमध्ये एक प्रकारचे व्यसन निर्माण करत आहे. डोपामीनचे प्रमाण वाढवणाऱ्या या माध्यमांमुळे तात्पुरता आनंद मिळतो, परंतु दीर्घकालीन तणाव, चिंता आणि नैराश्य या समस्यांनाही आमंत्रण मिळते. सतत स्क्रीनसमोर असण्यामुळे मनाचा थकवा आणि एकाग्रतेच्या क्षमतेवर परिणाम होतो.
१. सोशल मीडियाचा प्रभाव
सोशल मीडियावर इतरांच्या पोस्ट्स आणि जीवनशैली पाहून स्वतःच्या जीवनाची तुलना करण्याची प्रवृत्ती वाढली आहे. यामुळे अनेकांना “फोमो” (Fear of Missing Out) वाटू लागतो, जो मानसिक अस्वस्थतेचे मुख्य कारण ठरतो. दुसरीकडे, सोशल मीडियावर मिळणाऱ्या लाइक्स आणि कमेंट्सवर अवलंबून असणाऱ्या व्यक्तींना त्यांची स्वमूल्य जाण थेट यावर अवलंबून असते. हे भावनिक स्थैर्याला हानी पोहोचवते.
२. ऑनलाईन गेमिंग आणि व्यसन
गेमिंग हा मनोरंजनाचा एक लोकप्रिय प्रकार बनला असला तरी त्याचा अतिरेक मानसिक आरोग्यासाठी घातक ठरतो. सतत गेम खेळण्यामुळे इंटरनेट गेमिंग डिसऑर्डर होण्याची शक्यता असते. यामुळे आक्रमकता, झोपेचा अभाव, आणि समाजाशी तुटलेपणा अनुभवला जातो.
३. झोपेवर होणारा परिणाम
ऑनलाईन प्लॅटफॉर्म्समुळे आपली झोपेची वेळ कमी झाली आहे. रात्रीच्या वेळी स्क्रीनकडून येणाऱ्या ब्लू लाइटमुळे मेलाटोनिनची पातळी कमी होते, ज्यामुळे झोपेचा ताणतणाव निर्माण होतो. झोपेच्या अभावामुळे स्मरणशक्ती, निर्णयक्षमता, आणि भावनिक स्थिरता यावर परिणाम होतो.
ऑनलाईन शिक्षण आणि कामाची पद्धत
सध्याच्या काळात वर्क फ्रॉम होम आणि ऑनलाइन शिक्षणाचा वापर वाढला आहे. यामुळे एका बाजूला सोयीसुविधा वाढल्या, पण दुसऱ्या बाजूला अनेक मानसिक आव्हानेही उभी राहिली आहेत.
१. वर्क-लाईफ बॅलन्सचा अभाव
वर्क फ्रॉम होममुळे कामाचे आणि वैयक्तिक जीवनाचे सीमारेषा धूसर झाल्या आहेत. सतत कामाच्या विचारांमध्ये राहणे, विश्रांतीला दुर्लक्ष करणे, आणि समाजातून अलिप्त होणे यामुळे तणाव आणि मानसिक थकवा निर्माण होतो.
२. ऑनलाईन शिक्षणातील तणाव
विद्यार्थ्यांना सतत स्क्रीनसमोर राहावे लागल्यामुळे डोळ्यांचे आरोग्य आणि लक्ष केंद्रीत करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होतो. याशिवाय, शाळा-कॉलेजमधील सामाजिक संवादाचा अभाव मुलांच्या मानसिक विकासासाठी अडचण ठरतो.
मानसिक आरोग्यावर ऑनलाईन विश्वाचा सकारात्मक परिणाम
तांत्रिक प्रगतीमुळे मानसिक आरोग्यासाठी उपयुक्त असेही काही बदल घडले आहेत.
१. थेरपी आणि सल्लामसलतीसाठी डिजिटल प्लॅटफॉर्म्स
ऑनलाईन थेरपी आणि मानसिक आरोग्य सल्ला देणाऱ्या अनेक वेबसाईट्स व अॅप्समुळे मानसिक आरोग्यासाठी मदत घेणे सोपे झाले आहे. यामुळे लाज किंवा संकोच वाटणाऱ्या लोकांनाही सल्लामसलत मिळू शकते.
२. ध्यान आणि तणावमुक्तीचे ऑनलाईन टूल्स
ध्यान, योगा, आणि तणाव व्यवस्थापनासाठी विविध अॅप्स आणि व्हिडिओज उपलब्ध आहेत. ही साधने मानसिक स्थिरता राखण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.
३. सोशल मीडियाचा सकारात्मक उपयोग
समुपदेशक आणि मानसिक आरोग्य तज्ञ सोशल मीडियावर आपले ज्ञान वाटत आहेत. यामुळे मानसिक आरोग्याविषयी जागरूकता वाढली आहे.
उपाययोजना
ऑनलाईन विश्वाचा अतिरेक टाळण्यासाठी काही उपाययोजना करणे अत्यावश्यक आहे.
१. डिजिटल डिटॉक्स
दर आठवड्याला काही तास किंवा दिवस इंटरनेटपासून दूर राहून डिजिटल डिटॉक्स करणे फायद्याचे ठरते. यामुळे मनाला आणि शरीराला विश्रांती मिळते.
२. वेळेचे नियोजन
ऑनलाईन वेळेचे योग्य नियोजन केल्याने काम आणि वैयक्तिक आयुष्य यामध्ये संतुलन साधता येते.
३. सामाजिक संवाद वाढवा
ऑनलाईन संवादापेक्षा प्रत्यक्ष भेटीगाठींना प्राधान्य द्या. हे मानसिक स्थिरतेसाठी उपयुक्त ठरते.
४. झोपेचे आरोग्य राखा
रात्री झोपण्यापूर्वी स्क्रीन वापरणे टाळा. झोपण्याच्या वेळेचे पालन करून मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य सुधारता येते.
५. मदत घ्या
मानसिक आरोग्याच्या समस्यांचा सामना करत असल्यास तज्ञांकडून मदत घेण्यास मागेपुढे पाहू नका.
ऑनलाईन विश्व आपल्याला अनेक सुविधा प्रदान करते, पण त्याचबरोबर मानसिक आरोग्याच्या समस्याही निर्माण करते. या समस्यांचा सामना करण्यासाठी संयम आणि शहाणपणाने डिजिटल साधनांचा वापर करणे गरजेचे आहे. योग्य उपाययोजनांद्वारे ऑनलाईन विश्वाचा सकारात्मक उपयोग करणे शक्य आहे आणि मानसिक आरोग्याचे संरक्षणही करता येते.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.