मानसिक आरोग्य ही एक अतिशय महत्त्वाची पण दुर्लक्षित असलेली गोष्ट आहे. जसे आपण शारीरिक आजारासाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेतो, तसे मानसिक समस्यांसाठी मदत घेणेही तितकेच आवश्यक आहे. मात्र, समाजामध्ये मानसिक आजारांबद्दल अनेक गैरसमज आणि पूर्वग्रह आहेत. या गैरसमजांमुळे मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींना वेळेत उपचार मिळत नाहीत, तसेच त्यांच्या समस्या अधिक गंभीर बनतात. या लेखात आपण मानसिक आजारांबद्दलच्या काही प्रमुख गैरसमजांवर चर्चा करून, त्यांचे निराकरण कसे करता येईल यावर विचार करू.
मानसिक आजारांबाबतचे प्रमुख गैरसमज
१. मानसिक आजार म्हणजे वेडसरपणा
बर्‍याच लोकांना वाटते की मानसिक आजार म्हणजे “वेडसरपणा.” हा गैरसमज फार जुना आहे. मानसिक आजार म्हणजे वेडसर वागणूक किंवा नियंत्रण हरवणे नाही. मानसिक आजारांमध्ये नैराश्य, ताण, चिंता, द्विध्रुवीय विकार, स्किझोफ्रेनिया यांसारखे अनेक प्रकार आहेत. प्रत्येक मानसिक आजाराचे स्वरूप आणि लक्षणे वेगवेगळी असतात.
२. मानसिक आजार म्हणजे कमकुवतपणा
खूपदा असे म्हटले जाते की ज्यांना मानसिक आजार होतो, ते व्यक्तीशः “कमकुवत” असतात. वास्तविकता अशी आहे की मानसिक आजार हे मेंदूच्या रसायनांचे असंतुलन, अनुवंशिकता, आणि जीवनातील ताणतणाव यामुळे उद्भवतात. हे शारीरिक आजारांप्रमाणेच उपचार करण्यायोग्य आहेत.
३. उपचारासाठी फक्त इच्छाशक्ती पुरेशी आहे
“मनाला चांगलं ठेव, आणि सगळं ठीक होईल,” हा सल्ला खूप वेळा दिला जातो. मात्र, मानसिक आजार हे केवळ इच्छाशक्तीने बरे होत नाहीत. औषधोपचार, थेरपी, आणि वेळेवर मिळालेली योग्य मदत ही अत्यंत गरजेची आहे.
४. मानसिक आजारांबद्दल बोलणे म्हणजे लाजिरवाणे आहे
काही लोक मानसिक आजारांबद्दल बोलायला घाबरतात, कारण त्यांना वाटते की समाज त्यांच्यावर हसेल किंवा त्यांची टिंगल उडवेल. त्यामुळेच मानसिक आजार असलेल्या अनेक लोकांना योग्य मदत मिळत नाही.
५. केवळ “मोठ्या समस्या” असलेल्या लोकांनाच मानसिक आजार होतो
खूप वेळा असे समजले जाते की फक्त मोठ्या समस्यांमुळेच मानसिक आजार होतो. परंतु, अनेक वेळा छोट्या छोट्या गोष्टींचा ताणसुद्धा मोठ्या मानसिक समस्यांचे रूप घेऊ शकतो.
मानसिक आजारांबद्दलचे गैरसमज दूर करण्यासाठी उपाय
१. शिक्षण आणि जागरूकता वाढवणे
मानसिक आजारांबद्दल योग्य माहिती मिळवणे आणि ती इतरांपर्यंत पोहोचवणे आवश्यक आहे. शाळा, महाविद्यालये, आणि कामाच्या ठिकाणी मानसिक आरोग्यविषयक कार्यशाळा घेतल्या पाहिजेत. समाजात “मानसिक आरोग्य दिन” किंवा “समुपदेशन शिबिरे” आयोजित करून लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करता येईल.
२. लेख, पुस्तके आणि माध्यमांचा उपयोग करणे
मानसिक आजारांबद्दलचे गैरसमज दूर करण्यासाठी लेख, पुस्तके, टीव्ही शो, आणि सोशल मीडियाचा उपयोग करणे गरजेचे आहे. मानसोपचारतज्ज्ञांचे अनुभव, यशोगाथा, आणि वैज्ञानिक तथ्ये लोकांसमोर आणली पाहिजेत.
३. थेरपीचा सकारात्मक विचार करणे
थेरपी किंवा समुपदेशन हा मानसिक आजारांवरील उपचाराचा महत्त्वाचा भाग आहे. थेरपीला “कमजोरी” मानण्याऐवजी, ती एक उपचार पद्धती आहे हे समजावून सांगायला हवे. समुपदेशनामुळे व्यक्तीला त्यांच्या समस्या समजून घेण्यास आणि त्यावर उपाय शोधण्यास मदत होते.
४. समाजाच्या दृष्टिकोनात बदल घडवणे
लोकांनी मानसिक आजारांकडे शारीरिक आजारांप्रमाणे पाहायला शिकले पाहिजे. जर एखाद्या व्यक्तीला मानसिक आजार आहे, तर त्याला आधार देणे आणि उपचारासाठी प्रोत्साहन देणे गरजेचे आहे.
५. व्यक्तिगत अनुभव सामायिक करणे
ज्या व्यक्तींनी मानसिक आजारांवर मात केली आहे, त्यांनी आपले अनुभव इतरांसमोर मांडल्यास त्याचा सकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. यामुळे इतर लोकांना प्रेरणा मिळेल आणि मानसिक आजारांबद्दलची भीती कमी होईल.
गैरसमजांमुळे होणारे परिणाम
मानसिक आजारांबद्दलचे गैरसमज दूर न केल्यास त्याचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात:
१. योग्य वेळेत उपचार न मिळणे:
मानसिक आजाराचे लक्षणे दिसूनही लोक उपचार घेण्यास टाळाटाळ करतात. यामुळे आजार अधिक गंभीर होतो.
२. समाजाकडून अपमान:
मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींना समाजामध्ये कमी लेखले जाते किंवा टिंगल-टवाळी केली जाते, ज्यामुळे त्यांची समस्या अधिक वाढते.
३. आत्महत्येचा धोका:
मानसिक आजारांवर योग्य वेळी उपचार न झाल्यास नैराश्य आणि आत्महत्येचा धोका वाढतो.
४. काम आणि नातेसंबंधांवर परिणाम:
मानसिक आजारामुळे व्यक्तीचे काम, कौटुंबिक जीवन, आणि सामाजिक नातेसंबंध प्रभावित होतात.
मानसिक आजारांवरील उपचार पद्धती
१. मानसोपचार (Psychotherapy)
मानसोपचारामध्ये प्रशिक्षित तज्ज्ञाकडून दिले जाणारे समुपदेशन किंवा थेरपी येते. यातून व्यक्तीला त्यांच्या भावना समजून घेण्यास आणि समस्यांवर उपाय शोधण्यास मदत होते.
२. औषधोपचार (Medication)
काही मानसिक आजारांसाठी औषधे आवश्यक असतात. ही औषधे डॉक्टरांच्या सल्ल्याने घेतली पाहिजेत.
३. योग आणि ध्यान (Meditation)
योग, प्राणायाम, आणि ध्यान हे मानसिक आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरतात. हे उपाय तणाव कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहेत.
४. समर्थन गट (Support Groups)
समस्यांनी ग्रस्त लोकांसाठी तयार केलेले समर्थन गट त्यांना मानसिक आधार देण्याचे काम करतात.
मानसिक आजारांबाबतचे गैरसमज दूर करणे आणि समाजामध्ये मानसिक आरोग्याबाबत सकारात्मक दृष्टिकोन तयार करणे ही काळाची गरज आहे. मानसिक आजार ही लाजिरवाणी गोष्ट नाही; ती एक सामान्य समस्या आहे, जी योग्य उपचारांनी बरी होऊ शकते. मानसिक आरोग्य हा आपल्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग आहे, आणि त्याकडे गांभीर्याने पाहणे आवश्यक आहे.
समाजातील प्रत्येक व्यक्तीने मानसिक आजारांबाबत संवेदनशीलता दाखवून, अशा व्यक्तींना आधार देण्याचा प्रयत्न करावा. गैरसमज दूर करून, आपण मानसिक आरोग्याबद्दल एक सकारात्मक आणि स्वीकारार्ह वातावरण निर्माण करू शकतो.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.