मानवी जीवन हे भावनांनी व्यापलेलं आहे. प्रत्येक क्षणी आपण काही ना काही अनुभवतो, ज्यामुळे आपल्या मनात वेगवेगळ्या भावना जागृत होतात. आनंद, दु:ख, राग, निराशा, भीती, आशा, प्रेम, हेवा, किंवा संतोष यांसारख्या भावना आपले मानसिक वर्तन घडवतात. पण अनेकदा आपण या भावना ओळखण्यात कमी पडतो, त्यामुळे आपल्या कृतींवर त्याचा नकारात्मक परिणाम होतो. म्हणूनच स्वतःच्या भावना ओळखणे आणि त्यावर नियंत्रण ठेवणे ही कौशल्ये विकसित करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
भावना ओळखणे म्हणजे काय?
भावना ओळखणे म्हणजे आपल्या मनात चालू असलेल्या संवेदनांना समजून घेणे. अनेकदा आपल्याला नक्की काय वाटतंय हे शब्दांत सांगणं कठीण जातं. कधी रागाच्या भरात आपण चुकीच्या निर्णयांवर पोहोचतो, तर कधी दु:खात आपण हतबल होतो. भावना ओळखणे म्हणजे त्या संवेदनांना योग्य शब्द देणे आणि त्यामागच्या कारणांची चिकित्सा करणे.
उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला ऑफिसमध्ये एखाद्या सहकाऱ्यावर राग आला असेल, तर तो राग नक्की कशामुळे आला आहे? त्याच्या वर्तनामुळे? तुमच्या अपेक्षांच्या अपयशामुळे? की तुमच्या वैयक्तिक तणावामुळे? या प्रश्नांची उत्तरे शोधली की भावनांचे मूळ उलगडते.
भावना ओळखण्याचे महत्त्व
१. संबंध सुधारणा: भावना ओळखून व्यक्त केल्या की नातेसंबंध अधिक सुसंवादित होतात.
२. तणाव कमी करणे: स्वतःच्या भावना समजून घेतल्या की त्या व्यक्त करताना किंवा नियंत्रीत करताना मनावरचा ताण कमी होतो.
३. निर्णयक्षमता सुधारते: भावनिक स्पष्टता असल्यास आपण जास्त समंजसपणे निर्णय घेऊ शकतो.
४. स्वतःशी प्रामाणिक राहणे: भावना ओळखल्यामुळे आपण आपल्या मनःस्थितीशी प्रामाणिक राहतो आणि आत्मभान वाढते.
भावना ओळखण्यासाठी उपयुक्त तंत्रे
भावना ओळखण्यासाठी काही तंत्रांचा वापर करता येतो:
१. स्वतःशी संवाद साधा: दररोज स्वतःला “आज मला कसं वाटतंय?” असा प्रश्न विचारा.
२. भावनांचा जर्नल ठेवा: दिवसातील महत्त्वाच्या घटनांमुळे तुम्हाला काय वाटलं याची नोंद ठेवा.
३. शरीराच्या संकेतांकडे लक्ष द्या: कधी-कधी भावना शरीरात प्रतिबिंबित होतात, जसे की हृदयाचे ठोके वाढणे (राग), थकवा (दु:ख), किंवा उत्साह (आनंद).
४. मित्रांकडून मदत घ्या: जवळच्या व्यक्तींकडे तुमच्या भावना व्यक्त करा आणि त्यांचे निरीक्षण ऐका.
भावनांवर नियंत्रण मिळवणे म्हणजे काय?
भावनांवर नियंत्रण मिळवणे म्हणजे त्या दबवणे किंवा नाकारणे नव्हे, तर त्या योग्य प्रकारे व्यवस्थापित करणे. प्रत्येक भावनेचं एक महत्त्व असतं. उदाहरणार्थ, राग हा अन्यायाला विरोध करण्यासाठी आहे, भीती आपल्याला सावध करते, तर आनंद आपल्याला प्रेरणा देतो. पण जर भावना बिनदिक्कत व्यक्त झाल्या किंवा दाबून ठेवल्या गेल्या, तर त्याचा परिणाम आरोग्यावर व नातेसंबंधांवर होऊ शकतो.
भावनांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी तंत्रे
१. डीप ब्रीदिंग किंवा श्वसनाचे तंत्र: राग किंवा तणावाच्या क्षणी खोल श्वास घेणे तुम्हाला शांत ठेवते.
२. माइंडफुलनेस: वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करून तुम्हाला तुमच्या भावना समजून घेता येतात.
३. प्रतिक्रिया देण्याआधी वेळ घ्या: एखाद्या भावनेच्या भरात प्रतिक्रिया देण्याऐवजी, काही क्षण थांबून विचार करा.
४. सकारात्मक संवाद: नकारात्मक भावना नियंत्रित करून त्या सकारात्मक व रचनात्मक पद्धतीने व्यक्त करा.
५. शारीरिक हालचाल: योग, ध्यान, किंवा व्यायामामुळे भावनांचा निचरा होतो.
६. सर्जनशील अभिव्यक्ती: लेखन, चित्रकला, किंवा संगीताद्वारे भावना व्यक्त करण्याचा मार्ग शोधा.
भावनांच्या नियंत्रणाचे फायदे
भावनांवर योग्य नियंत्रण ठेवले की जीवनात अनेक सकारात्मक बदल दिसून येतात:
१. सुख-समाधान: भावनांचा अतिरेक टाळल्याने मन स्थिर राहतं.
२. संपर्क सुधारणा: योग्य पद्धतीने भावना व्यक्त केल्यामुळे नात्यांमध्ये समंजसपणा वाढतो.
३. आरोग्य सुधारणा: मानसिक स्थैर्यामुळे शारीरिक आरोग्य सुधारते.
४. व्यावसायिक यश: नियंत्रणामुळे कामावर अधिक लक्ष केंद्रित करता येतं.
शास्त्रीय दृष्टिकोनातून भावना आणि मेंदू
मानवाचा मेंदू भावना नियंत्रित करण्यामध्ये प्रमुख भूमिका बजावतो. अमिग्डाला हा मेंदूचा भाग भावनिक प्रतिक्रिया देतो, तर प्रिफ्रंटल कॉर्टेक्स त्या प्रतिक्रिया नियंत्रीत करतो. जर आपली अमिग्डाला खूप सक्रिय असेल, तर आपण भावनांच्या आहारी जातो. मात्र, ध्यान, योग, किंवा थेरपीमुळे प्रिफ्रंटल कॉर्टेक्स मजबूत होतो आणि आपण अधिक संतुलित राहतो.
भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence)
भावनांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी भावनिक बुद्धिमत्ता (EI) हा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. डॅनियल गोलमॅन यांच्या संशोधनानुसार EI चे पाच महत्त्वाचे घटक आहेत:
१. स्वतःची जाणीव: स्वतःच्या भावना ओळखणे.
२. स्वयं-नियंत्रण: भावनांवर नियंत्रण ठेवणे.
३. प्रेरणा: स्वतःला सकारात्मक ठेवणे.
४. सहानुभूती: इतरांच्या भावना समजून घेणे.
५. संबंध व्यवस्थापन: नात्यांमध्ये भावना संतुलित ठेवणे.
प्रत्येकासाठी काही महत्त्वाचे सल्ले
१. भावनांना नाकारू नका: भावना नाकारणं किंवा दाबून ठेवणं हा दीर्घकालीन उपाय नाही.
२. स्वतःला दोष देऊ नका: नकारात्मक भावना येणं हे स्वाभाविक आहे, त्याला मान्यता द्या.
३. सहजतेने स्वीकारा: प्रत्येक भावनेचा स्वीकार केल्याने मनावरचं ओझं हलकं होतं.
४. मदत घ्या: जर तुम्हाला भावना हाताळणं कठीण जात असेल, तर थेरपिस्टकडून मार्गदर्शन घ्या.
भावना ओळखणे आणि त्यावर नियंत्रण मिळवणे ही कौशल्ये कोणत्याही वयात शिकता येऊ शकतात. यासाठी प्रामाणिकपणे प्रयत्न करणे, स्वतःच्या मनाला समजून घेणे आणि तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन घेणे आवश्यक आहे. आपल्या भावना समजून घेतल्या की जीवन अधिक सुसंवादी, समाधानकारक, आणि यशस्वी होऊ शकते.
या लेखानंतर तुमच्या भावनांबाबत जास्त सजग व्हा. प्रत्येक दिवशी काही मिनिटं स्वतःच्या मनावर लक्ष केंद्रित करा आणि तुमच्या भावनांना समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. कारण, आपल्या भावना हेच आपलं खरं प्रतिबिंब असतं.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.