“अरे, एवढं छान चाललंय सगळं! जरा नजर लागू नये म्हणून काळजी घ्या!” असं आपल्याला कित्येकदा ऐकायला मिळतं. कधीही एखाद्याचं कौतुक केलं की लगेच त्यामागे “नजर लागू नये!” हा वाक्यप्रचार हमखास येतो. आपल्या यशस्वी, आनंदी किंवा समाधानकारक आयुष्यावर खरंच कोणाची नजर लागू शकते का? की हा फक्त आपल्या समाजाच्या परंपरांचा एक भाग आहे? आज यावर मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून विचार करूया.
नजर लागू नयेसाठीच्या परंपरा आणि समाज
आपल्या भारतीय संस्कृतीत दृष्ट लागू नये म्हणून अनेक परंपरा आणि उपाय सांगितले गेले आहेत. काळ्या टिकलीपासून ते लिंबू-मिरची लटकवण्यापर्यंत अनेक गोष्टी आपण पाहतो. या सगळ्यामागे विचार असा असतो की, कोणीतरी जाणीवपूर्वक किंवा नकळत आपल्याला इर्ष्या किंवा द्वेषाने पाहत असेल, आणि त्यामुळे आपल्यावर काही वाईट परिणाम होऊ शकतो.
मानसशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून विचार केला तर हे सांगता येईल की, समाजात अशा गोष्टींना महत्त्व दिलं जातं कारण त्या लोकांच्या असुरक्षिततेला आधार देतात. “आपल्या चांगल्या परिस्थितीचा नाश होणार नाही,” या भीतीवर मात करण्यासाठी अशा परंपरांचा आधार घेतला जातो.
मानवी मानसशास्त्र आणि इर्ष्या
इर्ष्या ही मानवी भावना आहे, आणि ती नैसर्गिक आहे. इतरांचा यशस्वीपणा, आनंद किंवा चांगलं आयुष्य पाहून आपण कधी-कधी अस्वस्थ होतो. ही अस्वस्थता निर्माण करणाऱ्या भावनांमध्ये इर्ष्या किंवा असूया मुख्य असते. पण या भावनांचा इतरांच्या आयुष्यावर थेट परिणाम होतो का? याचं उत्तर मानसशास्त्राकडे आहे.
इर्ष्या हा एक मानसिकतेचा भाग आहे, ज्याचा परिणाम इर्ष्या करणाऱ्या व्यक्तीच्या विचारांवर आणि वागणुकीवर होतो. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती जर तुमचं यश पाहून असूया करत असेल, तर ती कदाचित नकारात्मक बोलू शकेल किंवा तुमच्याबद्दल चुकीच्या गोष्टी पसरवण्याचा प्रयत्न करू शकेल. पण तिच्या विचारांचा किंवा भावना थेट तुमच्या यशावर परिणाम करू शकतात, असं म्हणणं चुकीचं ठरेल.
“नजर” ही भीती की मानसिकतेचा भाग?
“नजर लागू शकते” हा विचार एक प्रकारे आपल्या मानसिकतेवर आधारित आहे. एखादं चांगलं घडलं की, ते टिकणार की नाही, याबद्दल आपल्याला काळजी वाटते. ही काळजी आपल्या असुरक्षिततेतून निर्माण होते. आपल्या आनंदाला कोणीतरी हानी पोहोचवेल, असं वाटतं.
मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहिलं तर, हा विचार “सेल्फ-फुलफिलिंग प्रोफेसी” (self-fulfilling prophecy) च्या रूपाने काम करतो. म्हणजेच, आपण नकारात्मक विचारांमध्ये अडकतो आणि त्याचा परिणाम आपल्यावर होतो. उदाहरणार्थ, “कोणीतरी माझ्या चांगल्या कामाची नजर लावली” असं वाटत राहिलं, तर आपण स्वतःच अस्वस्थ होतो, कामावर परिणाम होतो आणि आपल्याला अपयश येतं. त्यामुळे, खरं पाहिलं तर “नजर” लागणं हे बाहेरून न येता आपल्या स्वतःच्या विचारांमधून तयार होतं.
स्वतःच्या विचारांवर नियंत्रण ठेवणं
जर “नजर लागू शकते” या विचारामुळे तुमचं मन अस्वस्थ होत असेल, तर त्यावर उपाय म्हणून स्वतःच्या विचारांवर लक्ष ठेवणं गरजेचं आहे. मानसशास्त्रात “कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी” (CBT) नावाची पद्धत आहे, जी अशा नकारात्मक विचारांवर मात करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
CBT नुसार, जेव्हा तुम्हाला वाटतं की कोणीतरी तुमचं नुकसान करत आहे, तेव्हा त्या विचाराचं तर्कशुद्ध विश्लेषण करा:
१. हा विचार खरंच योग्य आहे का?
२. कोणताही ठोस पुरावा आहे का की नजर लागली आहे?
३. हा विचार माझ्या आनंदावर किंवा यशावर कसा परिणाम करतो आहे?
अशा प्रकारे विचार करून तुम्हाला कळेल की, अनेकदा “नजर लागणं” ही फक्त एक गैरसमज आहे.
सकारात्मक मानसिकता कशी ठेवावी?
“नजर लागू नये” असं वाटणं किंवा काळजी करणं नैसर्गिक आहे, पण त्यावर मात करणं शक्य आहे. यासाठी काही गोष्टी करता येतील:
१. कृतज्ञता व्यक्त करा: आपल्या आयुष्यात चांगल्या गोष्टी घडत आहेत, हे लक्षात घेऊन त्यासाठी आभार मानणं महत्त्वाचं आहे. कृतज्ञतेमुळे तुमचं मन सकारात्मक राहील.
२. स्वतःच्या यशाचा स्वीकार करा: जर तुम्ही कष्ट करून एखादं यश मिळवलं असेल, तर ते स्वीकारा. बाहेरच्या लोकांच्या विचारांमुळे ते नाकारू नका.
३. स्वतःला प्रोत्साहित करा: जर कोणीतरी नकारात्मक बोलत असेल, तर त्याचा विचार करून स्वतःवर परिणाम होऊ देऊ नका. स्वतःला सतत प्रोत्साहन द्या.
४. नकारात्मक लोकांपासून लांब रहा: तुमच्या आसपास जर नकारात्मक लोक असतील, तर शक्यतो त्यांच्यापासून अंतर ठेवा. त्यांचं मत तुमच्या आयुष्यावर प्रभाव टाकू नये.
५. मेडिटेशन करा: ध्यान केल्यामुळे मन शांत राहतं आणि नकारात्मक विचारांवर मात करता येते.
वैज्ञानिक दृष्टिकोन
“नजर लागणं” या संकल्पनेचा वैज्ञानिक आधार सापडत नाही. मात्र, यामागे मानसिक आरोग्याचा संबंध आहे. एखाद्या व्यक्तीला इर्ष्या किंवा द्वेष वाटत असेल, तर ती आपल्या कृतीतून ते व्यक्त करू शकते, पण त्याचा तुमच्या यशावर थेट परिणाम होत नाही. मात्र, तुमच्या स्वतःच्या विचारांची आणि भावनांची दिशाच जर चुकीच्या बाजूने गेली, तर यशाचं रक्षण करणं कठीण होईल.
“आपल्या चांगल्या आयुष्यावर खरंच कोणाची नजर लागू शकते का?” याचं उत्तर मानसशास्त्र सांगतं की, नजर लागू शकत नाही, पण आपल्या विचारांमुळे आपण स्वतःच असुरक्षिततेच्या जाळ्यात अडकतो. या मानसिकतेवर मात करून सकारात्मकतेकडे वाटचाल करणं गरजेचं आहे.
तुमचं आयुष्य आनंददायी, समाधानकारक आणि यशस्वी आहे, हे सत्य आहे. ते टिकवण्यासाठी तुमच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घ्या, सकारात्मकता जोपासा, आणि “नजर” या संकल्पनेच्या भीतीतून बाहेर पडा. तुमचं यश फक्त तुमच्या विचारांवर आणि कृतींवर अवलंबून आहे, बाहेरच्या नकारात्मक गोष्टींवर नाही!
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.